Uzdrowisko to obszar, który w świetle obowiązującego prawa powinien spełniać konkretne wymogi, by na jego terenie było prowadzone lecznictwo uzdrowiskowe. Zgodnie z przepisami status uzdrowiska może być nadany obszarowi, który spełnia łącznie pięć warunków, a dwa z nich to klimat o adekwatnościach leczniczych oraz odpowiednie wymagania w stosunku do środowiska.
NIK objęła kontrolą Ministerstwo Zdrowia, tzn. oba instytuty uprawnione przez ministra zdrowia do wydawania świadectw potwierdzających adekwatności lecznicze klimatu oraz sześć gmin uzdrowiskowych. W Ministerstwie Zdrowia analizie poddano również proces weryfikacji spełniania wymagań dotyczących jakości powietrza przez 12 wybranych gmin uzdrowiskowych w kontekście potwierdzania statusu poszczególnych uzdrowisk.
Nieprawidłowości podczas potwierdzania statusu uzdrowisk
Kontrola przeprowadzona przez NIK wykazała, iż niewłaściwie oceniano proces spełniania wymagań dotyczących jakości powietrza. Na etapie potwierdzania statusu 12 uzdrowisk wybranych do analizy, zbagatelizowano problem zanieczyszczonego powietrza, co mogło mieć negatywny wpływ na zdrowie kuracjuszy, zwłaszcza tych o podwyższonym ryzyku zachorowalności, m.in. dla osób z chorobami układu oddechowego lub krążenia, a także seniorów i dzieci. Mimo to w każdym przypadku potwierdzono status uzdrowiska bez żadnych zastrzeżeń. Dlatego negatywnie oceniono działania ministra zdrowia oraz jednej z jednostek odpowiedzialnych za potwierdzanie adekwatności leczniczych klimatu.
NIK szczególnie krytycznie ocenił działania Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowy Instytut Badawczy (IMGW-PIB). Placówka ta niezgodnie z przepisami przyjęła definicję naukową klimatu, która wg niego w ogóle nie uwzględniała kwestii zanieczyszczenia powietrza. W konsekwencji, w świadectwach klimatycznych IMGW-PIB wskazywał na brak przeciwwskazań do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego, mimo iż równocześnie w sporządzonej dokumentacji podawał dane dotyczące przekroczeń – czasem znacznych – norm jakości powietrza.
Zupełnie inne stanowisko prezentował Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego Polskiej Akademii Nauk (IgiPZ PAN), który w dokumentacji dotyczącej oceny adekwatności leczniczych klimatu kilku uzdrowisk zamieścił konkluzje badań potwierdzających negatywny wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie (m.in. PM10, PM2,5, B(a)P). Ponadto z uwagi na niedostateczną jakość powietrza, w świadectwach klimatycznych dla czterech uzdrowisk, Instytut ten zawarł zapisy o przeciwwskazaniach w leczeniu niektórych pacjentów.
Zanieczyszczenia powietrza ponad normę
Na podstawie dokumentacji z lat 2015-2016 służącej ocenie adekwatności leczniczych klimatu, przekroczenia stężeń dobowych PM10 występowały (lub mogły wystąpić – modelowanie matematyczne) w 11 z 12 uzdrowisk. Mieściły się one w przedziale od 189 do 334 proc. dopuszczalnego poziomu, Z kolei stężenia średnioroczne B(a)P przekraczane były w przedziale od 240 do 1 450 proc. normy. Warto zaznaczyć, iż jakość powietrza wykazuje istotnie zróżnicowanie sezonowe, ulegając znacznemu pogorszeniu w okresie chłodnym.
Mimo wskazanych wyżej parametrów jakości powietrza, w uzdrowiskach prowadzono w okresie chłodnym leczenie kuracjuszy, również takich, którzy byli szczególnie narażeni na negatywne skutki niedostatecznej jakości powietrza (osób z chorobami układu oddechowego i układu krążenia, dzieci, a także osób odbywających rehabilitację po przebytej chorobie COVID-19). Według danych NFZ i ZUS w 12 uzdrowiskach, których dokumentację objęto analizą w sezonach chłodnych z okresu 2018–2022 leczono łącznie niemal 45 tys. osób z ww. grupy ryzyka, w tym prawie 7 tys. dzieci.
Ponadto kontrola wykazała, iż w przypadku dwóch uzdrowisk gminy nie usunęły nieprawidłowości stwierdzonych przez ministra zdrowia w pierwszych decyzjach uzdrowiskowych z 2009 r. Mimo braku usunięcia nieprawidłowości w wyznaczonych terminach, szef resortu zdrowia – wbrew wymogom ustawy uzdrowiskowej – nie wystąpił do Rady Ministrów o pozbawienie tych dwóch obszarów statusu uzdrowiska. To zaniechanie spowodowało, iż w 2018 r. gminy uzdrowiskowe mogły starać się o potwierdzenie statusu uzdrowiska na kolejne 10 lat, mimo iż w dalszym ciągu nie spełniały wymagań w odniesieniu do jakości powietrza.
Działania naprawcze gmin po potwierdzeniu statusu uzdrowiska
Warto podkreślić, iż w skontrolowanych sześciu gminach uzdrowiskowych podjęto w latach 2018–2022 czynności zmierzające do ograniczenia źródeł niskiej emisji. Objęły one w szczególności wymianę kotłów na paliwo stałe na źródła mniej emisyjne ale działania te nie były w pełni skuteczne. Niewątpliwie pozytywnym aspektem była zauważalna w latach 2018–2022 poprawa jakości powietrza na obszarze większości skontrolowanych gmin uzdrowiskowych w porównaniu do okresu (lata 2015–2017). Jednak ciągle nie jest na tyle wyraźna aby wyeliminować wszystkie przypadki przekroczeń wartości normatywnych ustalonych dla niektórych zanieczyszczeń powietrza, tj. PM10, PM2,5 i B(a)P.
Najwyższa Izba Kontroli skierowała wnioski
do Ministra Zdrowia o:
1. Przeprowadzenie bieżącej analizy danych dotyczących jakości powietrza (za lata 2021–2022) w każdym z 12 uzdrowisk, których dokumentację objęto analizą w toku kontroli NIK, w celu ustalenia, czy na ich obszarze dotrzymywane były wymagania w odniesieniu do środowiska (tj. czy był spełniony warunek wynikający z ustawy uzdrowiskowej).
2. Wystąpienie do gmin, które w dalszym ciągu nie spełniały wymagań dotyczących jakości powietrza, o podjęcie koniecznych działań w celu przywrócenia warunków uzasadniających nadanie danemu obszarowi statusu uzdrowiska w terminie nie dłuższym niż pięć lat.
3. Stworzenie kompleksowego i spójnego systemu służącego nadawaniu statusu uzdrowiska i jego bieżącej ocenie.
4. Podjęcie współpracy z Ministrem Klimatu i Środowiska w celu rozważenia możliwości stworzenia wyodrębnionego instrumentu finansowego umożliwiającego gminom, które nie spełniły warunków ustawy uzdrowiskowej w części dotyczącej jakości powietrza, uzyskanie wsparcia przy usuwaniu nieprawidłowości z tego obszaru.
5. Rozważenie zmiany zasad oceny spełniania przez uzdrowiska warunków określonych w ustawie uzdrowiskowej – tak, by możliwe było dokonanie kolejnej oceny dziesięcioletniej z uwzględnieniem znowelizowanych regulacji UE dotyczących jakości powietrza (Dyrektywa CAFE).
6. Ponowną weryfikację potencjału IMGW-PIB w zakresie możliwości dokonywania oceny adekwatności leczniczych klimatu na gruncie przepisów o lecznictwie uzdrowiskowym, z uwagi na równoczesne wystąpienie poniższych okoliczności:
◦ nieprawidłowy sposób działania Instytutu, który przy określaniu wpływu na możliwość prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego nie brał pod uwagę zanieczyszczenia powietrza;
◦ brak wśród pracowników osób z wykształceniem medycznym, co wg Ministra Zdrowia nie pozwalało na kompetentne potwierdzanie oddziaływania adekwatności leczniczych klimatu na człowieka;
◦ niespełnianie przez kolejnych dyrektorów Instytutu wymogu formalnego dotyczącego wykształcenia (określonego w rozporządzeniu wykonawczym do ustawy uzdrowiskowej).
NIK wskazała również na potrzebę wykonania wniosków skierowanych do Ministra Zdrowia w informacji o wynikach kontroli P/17/078 Ochrona powietrza przez zanieczyszczeniami.
do Ministra Klimatu i Środowiska o:
1. Podjęcie współpracy z Ministrem Zdrowia w celu rozważenia możliwości stworzenia wyodrębnionego instrumentu finansowego zapewniającego wsparcie dla gmin uzdrowiskowych na usunięcie nieprawidłowości dotyczących jakości powietrza stwierdzonych przez Ministra Zdrowia.
2. Ujednolicenie poziomów alertowych określanych w planach działań krótkoterminowych, ustanowionych w poszczególnych województwach oraz sposobu informowania obywateli o niedostatecznej jakości powietrza.
3. Opracowanie i wdrożenie systemu powiadamiania o niedostatecznej jakości powietrza, który w sposób bardziej zautomatyzowany zapewni przekazywanie odpowiednich informacji do kolejnych uczestników tego systemu, w celu zwiększenia przejrzystości ogłaszanych komunikatów i wyeliminowania różnic w ich liczbie.
4. Rozważenie możliwości ukierunkowania działań GIOŚ na przeprowadzenie mobilnych pomiarów jakości powietrza w Ustroniu na niżej położonych obszarach miasta niż obecna lokalizacja stacji pomiarowej PMŚ, celem zweryfikowania skali możliwych różnic w jakości powietrza.
do Ministra Rozwoju i Technologii o:
Zapewnienie przez Głównego Inspektora Nadzoru Budowlanego weryfikacji i poprawy wiarygodności danych ujmowanych w CEEB, dotyczących liczby źródeł ciepła na paliwo stałe, także przy współpracy z gminami.
Info: NIK, oprac. tuk/, fot.freepik.com
Data publikacji: 20.08.2024 r.
