Teza mojego tekstu jest następująca: afirmacja, element dyskursu psychoterapeutycznego, jak w soczewce skupia w sobie cechy nowego etapu rozwoju kapitalizmu. Można go określić mianem kapitalizmu magicznego. We fragmencie, jakim jest afirmacja, daje się zobaczyć różne odsłony przemysłu szczęścia, o którym przenikliwie pisał William Davis w książce pod tym właśnie tytułem. Wtłoczeni w jego tryby działamy na niekorzyść samych siebie, zachęcani do tego coachów i ekspertów oraz przedstawicieli „klasy szampańskiej”, złożonej m.in. z aktorów i celebrytów.
Kapitalizm pojmuję jako mechanizm wytwarzania dyskursów oraz przejmowania już istniejących w celu zastąpienia wcześniejszych. Mają one na celu stworzenie konsumenta idealnego, czyli jednostki pozbawionej wszelkiej innej tożsamości niż oferowana przez kupno, odciętej od tradycji, ewentualnie wtórnej, konstruowanej na nowo w celach skonsumowania, nastawionej na pielęgnowanie płynnego Ja, dbającego jedynie o własną przyjemność.
Pomocny jest w tym dyskurs psychoterapeutyczny rozumiany jako technika, która daje możliwość „odkrywania” siebie, a tak naprawdę „konstruowania” siebie. Myślę o nim analogicznie jak o historii dyskursu chirurgii estetycznej, który miał pomagać zniekształconym ciałom żołnierzy, a stał się przemysłem wciągnięty w wykreowany ideał piękna, niemożliwy do zrealizowania bez skalpela. Kapitalizm i jego kultura muszą stworzyć podmiot cierpiący i nieakceptujący siebie w żadnym aspekcie ciała i psyche, aby jego celem było poprawienie siebie.
Przejmowany przez kapitalizm dyskurs psychoterapeutyczny miał pomagać osobom z problemami, ale zdaniem Evy Illouz, choć to mocna teza, przyczynia się on w dużej mierze do strukturalnego stwarzania owych problemów, które następnie leczy, ale już jednostkowo i za opłatą. Jak pisze socjolożka, opisując splot dysfunkcji (jej diagnoza to osobna, kłopotliwa kwestia), terapii, cierpienia i zdrowia: „[…] ponieważ zasadniczym powołaniem psychologii jest łagodzenie najróżniejszych postaci cierpienia psychicznego dzięki nieokreślonego ideału zdrowia i samorealizacji oraz ponieważ terapeutyczna orientacja przyczyniła się faktycznie do stworzenia osobistej pamięci cierpienia, to ona też, paradoksalnie, tworzy większość cierpień, które ma łagodzić” (E. Illouz, „Uczucia w dobie kapitalizmu”, Warszawa 2010).
W kulturze ponowoczesnej mamy zatem do czynienia z szeroko pojętym procesem terapeutyzowania społeczeństwa, o którym znakomicie w swoich książkach piszą m.in. Philip Cushman oraz wspomniana Illouz. To, iż ten proces zachodzi, znakomicie widać w języku, w jakim mówimy o sobie i relacjach z innymi ludźmi. Zastąpił on w zasadzie język religijny choćby w postaci zeświecczonej, gdyż coraz rzadziej używa się takich słów, jak: kara, ofiara, grzech etc.
Nawiasem mówiąc, dyskurs ten jest tak samo podatny na obrazę uczuć, jak dyskurs religijny, gdyż w zasadzie posiada taki sam sakralny status. Nie można być podejrzliwym wobec dyskursu psychoterapeutycznego, co wynika w dużej mierze z faktu, iż – po pierwsze – został on świetnie zinternalizowany przez feminizm oraz liberalno-progresywną „lewicowość”. Po drugie, jest to polityczne w istocie narzędzie do deprecjonowania, słusznie bądź nie, wszystkiego, co uchodzi za „konserwatywne”, „prawicowe”, „populistyczne”, „toksycznie polskie”, słowem: za patologiczne „z psychoterapeutycznego punktu widzenia”. Po trzecie, odniósł on sukces dzięki przedostaniu się do języka nauk humanistycznych (np. pojęcie uważności). Wszystko to sprawia, iż dyskurs psychoterapeutyczny to dyskurs określonej klasy, która opowiada na nowo swoją ponowoczesną podmiotowość.
Czasami zdarza się nawet, iż humaniści ze świata akademii czerpią zyski finansowe, łącząc plemienne ontologie, magię roślin i rzek oraz uważność.
Ale po kolei.
Co to jest afirmacja?
Afirmacja to zdanie powtarzane w celu stworzenia oraz wzmocnienia pozytywnego wyobrażenia o sobie. Przekonanie siebie, poprzez identyfikację z treścią zdania, iż jest się tym, co się wypowiada, np. słynne „Jesteś zwycięzcą”. Działa tutaj zatem mechanizm autosugestii, który badacz tej problematyki, Eugene Subbotsky, nazywa naszą dzisiejszą magią, opierającą się, analogicznie jak ta pierwotna, na prawie partycypacji.
Afirmacja należy do tzw. psychologii pozytywnej, której celem jest zmiana „negatywnych wzorców”, przekonań lub nawyków na korzystne i pożądane. Regularne praktykowanie afirmacji pozwala na kształtowanie pozytywnego nastawienia do samego siebie, zwiększenie samoakceptacji oraz pomaga w przyciąganiu pożądanych doświadczeń lub stanów rzeczy.
Mówiąc najprościej, afirmacja to emocjonalne skupienie się i kierowanie myślą wyrażoną w języku. Uznaje się ją za sprawczą, tj. mogącą wywoływać realne efekty w świecie: zarówno świecie swojej psychiki, jak i świecie zewnętrznym wobec jednostki.
Afirmacja jest częścią większej całości, czyli manifestacji. Oprócz afirmacji składa się na nią także wizualizacja, tj. wyobrażanie sobie obrazu zwycięstwa, które może być wzmacniane wypowiadanymi afirmacjami oraz działaniami, czyli krokami podejmowanymi w celu osiągnięcia celu.
Afirmacje i manifestacje są stosowane w psychoterapii oraz coachingu, albowiem mają na celu polepszenie stanu zdrowia psychicznego lub służą samorozwojowi.
Po co ludzie afirmują? Właśnie po to.
Te dwie wartości, zdrowie oraz samorozwój, są wartościami wysoko usytuowanymi w hierarchii, gdyż znakomicie wpisują się kulturę ponowoczesną epoki neoliberalnego kapitalizmu. Przymus bycia zdrowym i w formie oraz przymus samorozwoju to dwa główne reżimy dyscyplinarne związane z nową formą podmiotu pozytywnego. Podmiotu, zgodnie z wykładnią Byung-Chul Hana, nie tyle zmuszonego do zdrowia i rozwoju, ale chcącego takim być i autentycznie szczęśliwego z takiego stanu rzeczy. Ów stan jest zawsze jednocześnie racjonalizowany i maskowany językiem medycznym, w stylu: „Po treningu wydzielają się endorfiny”, „Lepiej się czuję, gdy jestem szczupły niż otyły”. To prawda. I w tym cały problem.
Dlatego właśnie nie tak łatwo wygrać z kapitalizmem. Stworzył on podmiot uzależniony od przyjemności, której najpierw pozbawił, a następnie zaoferował do kupna. To druga strona, ta pozytywna, procesu medykalizacji. Pierwsza strona, negatywna, jest widoczna np. w stwierdzeniu, iż depresja jest spowodowana niskim poziomem serotoniny. Medykalizacja nakierowana ku wnętrzu to idealny sposób na odwracanie uwagi od ideologii, tego, co ideologiczne, czyli społeczne i kulturowe, aby zdrowie lub chorobę ulokować w psychice lub mózgu (pisał o tym Mark Fisher).
Proces psychologizowania kultury, opisywany już w latach 70. ubiegłego wieku przez Richarda Sennetta, a także jej terapeutyzowania, to jeden z istotniejszych procesów ponowoczesności. najważniejszy jest tutaj fakt, iż zachodzi on na całym społeczeństwie, niezależnie od faktycznego istnienia osób zaburzonych lub chorych potrzebujących tej terapii (to, iż ich liczba rośnie, to osobna sprawa i wcale nie tak prosta do wyjaśnienia).
Dlaczego tak się dzieje?
Dlatego, iż psychologizacja oraz terapeutyzacja (tzw. kultura terapii) służą kapitalizmowi, szczególnie w tworzeniu osobowości skupionej na sobie, wręcz narcystycznej (R. Sennett), w promowaniu postaw indywidualistycznych (E. Illouz) oraz – co najważniejsze dla moje dalszej refleksji – w produktywności, o której trafnie pisał Byung-Chul Han.
Zdrowie i samorozwój są potrzebne o tyle, o ile potrzebna jest produktywna i wydajna jednostka, w której uwewnętrzniono te wartości, została przez nie ujarzmiona i naprawdę chce. Jej chcenie nie jest jednak prywatne, choć jest przez nią tak odczuwane, ale publiczne – jest bowiem ona tylko naczyniem na kapitalistyczne dyskursy. Wolny podmiot czuje, iż jego wybory są jego, ale wybiera dokładnie to, co jest mu podsuwane przez kapitalizm. Z tego między innymi względu kapitalizm zawsze będzie stawiał zarządzanie emocjami na pierwszym miejscu: „rób to, co czujesz”, bądź „autentyczny”, „jesteś tym i taki, jakim się czujesz”, rozwalając jednocześnie ponadjednostkowe standardy, do których można by się odwołać w celu zdefiniowania jakiegoś stanu rzeczy, w tym psychicznego. W tym ujęciu można mówić o kurczeniu się sfery publicznej czy kultury symbolicznej.
Ale jak to? Mam o siebie nie dbać pod względem psychicznym i fizycznym? – mógłby ktoś zapytać. Wszak któż nie chce żyć długo i w zdrowiu? Kto nie chce się nieustannie rozwijać? Pytanie tylko: po co? W jakim celu? Żeby być szczęśliwym. Kiedy jest się szczęśliwym? Kiedy korzysta się z życia. Na to wszak potrzeba pieniędzy. W kapitalizmie biedny to „przegryw”, który nie może być szczęśliwy ze względów strukturalnych. Taka jest prawda i nie ma się co łudzić, iż coś tutaj zmieni rezygnacja z nadproduktywności i pogodzenie się z mniejszymi zarobkami (życie kosztem pracy), filozoficzny stoicyzm, życie poza systemem, ekologiczny styl życia w różnych odmianach i inne klasowe praktyki przemysłu szczęścia, manifestujące w gruncie rzeczy to, jak bardzo jest się lewicowo-antykapitalistycznym, będąc w istocie indywidualistyczno-kapitalistycznym. Ponowoczesny podmiot robi wszystko dla pieniędzy, bo bez niech nie umie wyobrazić sobie dobrego życia i nie potrafi inaczej niż konsumpcyjnie skonstruować własnej tożsamości.
Zdrowie i samorozwój to zasoby dla dobrze naoliwionej i wydajnej maszyny pracowniczej, której praca przyniesie wymarzone bogactwo pozwalające żyć, tj. funkcjonować na własnych zasadach, być prawdziwie wolnym, robić co się chce, np. podróżować – być panem własnego świata.
Z tego to względu przemysł szczęścia, psychologiczno-coachingowy oraz well-being, wydostały się z gabinetów oraz szatni sportowych i dotarły do firm – przemysł szczęścia poszedł do pracy. Oczywistym jest, iż jeżeli mówimy o sobie językiem ekonomicznym, w którym jednostka to samozarządzające się przedsiębiorstwo, oraz językiem sportowych osiągnięć (jeden i drugi jest ze sobą mocno związany), to będziemy używali metod zaczerpniętych z tego świata. I dokładnie tak się dzieje, czego afirmacje i manifestacje są dobrym przykładem.
Na czym polega problem?
Na tym, na czym w ogóle polega problem z kapitalizmem. Kapitalizm to system, który wykorzystuje dobre intencje, np. miłość, w złym celu, czyli konsumpcji i wyzysku.
Przykładem może być podejście do zwierząt. Wykorzystując zmieniający się paradygmat w podejściu do zwierząt jako bytów, a choćby osób nie-ludzkich, większej względem nich empatii jako istot żywych i cierpiących, jednocześnie stwarza „psieckowy przemysł”: od strojów pod eventy urodzinowe. W tym sensie zwierzę jest produktem kapitalizmu, co jest kwestią w literaturze humanistycznej świetnie opisaną m.in. przez H.-J. Nast, N. Ngai czy J.-E. Veevers. W takim ujęciu zwierzę to nowy podmiot konsumpcji, „robimy to dla swojego dziecka”, konsumując w jego imieniu, zupełnie pomijając fakt, iż robimy to raczej dla samych siebie niż dla psa. Co istotne, antropomorfizujemy zwierzę, uważamy mniej lub bardziej milcząco, iż ono postrzega, myśli i definiuje, odczuwa świat po ludzku, iż w zasadzie kilka różni się od człowieka, co prowadzi do prostego wniosku, iż jeden byt może zastąpić drugi dzięki zacieraniu granic pomiędzy nimi. Koniec końców chodzi więc o zastąpienie człowieka, usunięcie jego podmiotowości niepoddającej się kontroli, gdyż jest ona zagrożeniem dla mojej własnej podmiotowości: byty nie-ludzkie będą realizowały nasze pragnienia dużo mniejszym kosztem niż człowiek. Chcieliśmy wyzwolić je spod władzy człowieka, aby na nowo, już w innej postaci, tę władzę przez cały czas dzierżyć, tyle iż w interesie kapitalizmu.
Dużą rolę odegrały w tej zmianie posthumanizm i ontologie plemienne, dokonując poszerzenia naszej wyobraźni moralnej. Jednocześnie, czego zupełnie się nie widzi, są one w gruncie rzeczy światopoglądowym uzasadnieniem kapitalizmu. Kapitalizm i sprzężona z nim postępowa lewica uczą widzieć tylko dobrą stronę, która ewidentnie istnieje, jest zaś ślepa na tę negatywną: konsumpcyjną i wyzyskową, być może także dla zwierząt. Lewicowo-indywidualistyczna cnota jest uwarunkowana kapitalizmem, a uzasadniona antyantropocentrycznym posthumanizmem.
Powyższy przykład naprowadza na użyte przeze mnie pojęcie „kapitalizmu magicznego”.
Inspiracją dla jego stworzenia odnajduję już u Karola Marksa w postaci fetyszyzmu towarowego. Fetyszyzm towarowy to swoista mistyfikacja faktu, iż rzeczy pochodzą z ludzkiej pracy i to ludzie nadają im znaczenia. To maskowanie faktu, iż znaczenie rzeczy nie tkwi w rzeczy i to nie rzecz sama tworzy relacje społeczne, ale jesteśmy skłonni tak uważać, gdyż kapitalizm przydaje towarowi magiczną wartość niezależną od niego samego, która na nas auratycznie oddziałuje (analogicznie jak dzieło sztuki).
Koncepcję fetyszyzmu towarowego rozwinął m.in. Thorstein Veblem w „Teorii klasy próżniaczej”, a dzisiaj ciekawie opisuje to filozof Achille Mbembe. Wskazuje on na związki animizmu i kapitalizmu, który polega on m.in. na zacieraniu granic pomiędzy bytami i utowarowieniu samego człowieka (przeciwko czemu młody Marks protestował).
Dyskurs psychoterapeutyczny, szczególnie w zbanalizowanej, cyfrowej wersji „dla mas”, posługuje się wręcz, jak w przypadku afirmacji, magicznymi zaklęciami, czyli formułami językowymi mającymi wywołać myślą skutek w rzeczywistości poprzez identyfikację z treścią zdania oraz poprzez zacieranie granicy pomiędzy słowem a rzeczą (rozmywanie pojęcia referencji na rzecz metamorfozy). W tym sensie uważam, iż kapitalizm, jako mechanizm regulujący kulturę, coraz bardziej umagicznia jednostkę, co skutkuje pozbawieniem jej racjonalności i nastawieniem na emocjonalność, którą dużo łatwej zarządzać.
O ile kwestia działania myślą na swoją psychikę, zwiększanie motywacji, budowania poczucie wszechmocy, dzięki wierze, iż to działa, ma swoje uzasadnienie (pisałem o tym szerzej w książce „Magia i pismo” przy okazji wizualizacji, placebo i brain gym), o tyle przechwycona przez przemysł szczęścia, podbudowany magiczną wiarą w działanie myślą (Freudowska „wszechmoc myśli”), i sprowadzona do przyciągania myślą bogactwa poprzez wizualizowanie oraz afirmowanie, na kilka się zda bez konkretnych działań. choćby Trobrandczyk podlewał rośliny w ogrodzie koralowym wypowiadając zaklęcia, a nie siadał i nie „działał samą myślą”. W tym sensie kapitalizm magiczny pozostało bardziej magiczny niż magia tubylców. Afirmuj i giń, afirmuj i twórz zastępczy świat romantyzujący twoje biedne życie w nadziei, iż „kiedyś będę”. Warto też podkreślić, iż w cyfrowych obrazach romantyzowania podmiot jest zawsze sam, a magia pełni funkcję autoterapeutyczną. Nic tak podskórnie i w pluszowy sposób nie promuje samotności jak romantyzacja.
To oczywiście typowy zabieg klasy szampańskiej, aby wmówić dążącym do zdobycia pieniędzy, iż są kowalami własnego losu, przy czym młotkiem jest moc ich myśli, który, co więcej, mają już ze sobą, jest ich „potencjałem” – wystarczy tylko w siebie mocno wierzyć. Sprowadzić człowieka do jego mocy sprawczych ukrytych w umyśle lub mózgu, dać mu, do kupienia rzecz jasna, nową sprawczość, a raczej iluzję tej sprawczości – oto cel kapitalizmu magicznego.
Co ciekawe, wykorzystywanie swojego magicznego potencjału jest nierzadko racjonalizowane poprzez odwołania do nauki (psychologii, fizyki). Wszak bez tego młoda postępowa elita za bardzo przypominałaby rozmodlony i klepiący pacierze ciemnogród. choćby w tym przypadku racjonalność może być świetnie sprzężona z kapitalizmem, analogicznie jak ma to miejsce w przypadku troski o zdrowie. Lekcja szkoły frankfurckiej mówiącej o racjonalizacji jako światopoglądowym uzasadnieniu kapitalizmu i utowarowieniu człowieka jest zawsze w cenie: od zdrowia, przez zwierzęta, po magię.
Kapitalizm naprawdę nie zna granic, choćby we wciskaniu ludziom kitu. Być może w tym stadium kapitalizmu pozostają już tylko zaklęcia.
Dr hab. Michał Rydlewski
Grafika w nagłówku tekstu: Mohamed Hassan from Pixabay.
