Progesteron – najważniejszy hormon dla zdrowia kobiet i mężczyzn

Progesteron to jeden z najważniejszych hormonów steroidowych, który odgrywa kluczową rolę w organizmie zarówno kobiet, jak i mężczyzn. U kobiet reguluje cykl menstruacyjny, wspiera utrzymanie ciąży i wpływa na gospodarkę hormonalną. U mężczyzn uczestniczy w syntezie testosteronu i ma działanie neuroprotekcyjne. Jego prawidłowy poziom jest niezbędny dla zdrowia, a wszelkie zaburzenia mogą prowadzić do niepłodności, problemów metabolicznych czy zaburzeń nastroju. Jak działa progesteron i jakie znaczenie ma jego równowaga w organizmie? O tym przeczytasz w naszym artykule.

Czym jest progesteron

Progesteron jest jednym z hormonów steroidowych, które powstają w trakcie przemian metabolicznych cholesterolu. Wytwarzany jest przede wszystkim w korze nadnerczy oraz jajnikach u pań i jądrach u panów.

Sytuacja zmienia się w ciąży. W tym czasie progesteron początkowo jest wytwarzany w ciałku żółtym jajnika, a po około dziesięciu tygodniach proces produkcji tego hormonu przejmuje łożysko.

Progesteron działa poprzez adekwatne dla niego receptory, które znajdują się w cytoplazmie komórek macicy, gruczołów sutkowych, ośrodkowego układu nerwowego i przysadki mózgowej. Po połączeniu hormonu z receptorem powstaje kompleks, który może być przeniesiony do jądra komórkowego. W jądrze kompleks ten łączy się z łańcuchem DNA i poprzez wpływ na geny reguluje produkcję odpowiednich białek w komórce.

Regulacja wydzielania progesteronu (oś podwzgórze – przysadka – nadnercza)

Nasz organizm musi w jakiś sposób regulować wydzielanie hormonów (w tym progesteronu), aby ich ilość zawsze była odpowiednia. Jednym z takich mechanizmów regulacyjnych jest tzw. ujemne sprzężenie zwrotne. W uproszczony sposób można to przedstawić tak:

1. Organizm wydziela substancję nr 1, która stymuluje wydzielanie substancji nr 2.
2. Nadmiar substancji nr 2 hamuje wydzielanie substancji nr 1.
3. Brak substancji nr 2 stymuluje wydzielanie substancji nr 1.

Proces ten ma za zadanie utrzymanie równowagi hormonalnej. Czasami jest bardziej skomplikowany, ale naczelna zasada jest zachowana.

W przypadku progesteronu wygląda to tak:

1. W podwzgórzu znajduje się ośrodek rozrodczy wpływający na wydzielanie hormonów płciowych. W czasie cyklu menstruacyjnego podwzgórze uwalnia GnRH, czyli hormon uwalniający gonadotropinę.
2. GnRH działa na przedni płat przysadki mózgowej. W efekcie tego działania przysadka uwalnia FSH (hormon folikulotropowy) i LH (hormon luteinizujący), które działają na jajniki.
3. GnRH jest wydzielany pulsacyjnie – niskie częstotliwości pulsowania stymulują większą produkcję FSH, a wysokie częstotliwości pulsowania stymulują większą produkcję LH.
4. W jajniku FSH i LH będą stymulować uwalnianie progesteronu.
5. Zbyt duże stężenie progesteronu zwrotnie hamuje wydzielanie podwzgórzowe i przysadkowe.

Jeśli powyższe procesy przebiegają prawidłowo, to zachowana jest cykliczność wydzielania progesteronu w cyklu miesięcznym.

Celem wyjaśnienia:

FSH, czyli hormon folikulotropowy, stymuluje wzrost i dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych oraz reguluje cykl menstruacyjny. Jest niezbędny do owulacji.

LH, czyli hormon luteinizujący, odpowiada za stymulację owulacji, czyli uwolnienie dojrzałej komórki jajowej z pęcherzyka Graafa. Po owulacji pobudza ciałko żółte do produkcji progesteronu, który przygotowuje organizm do ewentualnej ciąży.

Cykl menstruacyjny i rola progesteronu

Aby dokładniej się przyjrzeć roli progesteronu w organizmie, należy między innymi omówić cykl miesięczny kobiety.

Przyjmijmy za początek cyklu menstruacyjnego pierwszy dzień krwawienia miesiączkowego. Złuszczają się wtedy powierzchniowe warstwy błony śluzowej macicy i są wydalane na zewnątrz. Proces ten trwa około cztery dni.

Po tym czasie rozpoczyna się faza folikularna cyklu, która trwa przeciętnie 9 dni. Podwzgórze wydziela GnRH w taki sposób, iż przewagę działania ma wydzielany przez przysadkę FSH. To pod jego wpływem dojrzewają pęcherzyki jajnikowe, które wydzielają estrogeny. Pęcherzyki wydzielają także hormon inhibinę, który wraz z estrogenami hamuje zwrotnie wydzielanie FSH. Poziom FSH się stabilizuje i już nie rośnie. W czasie fazy folikularnej następuje także odnowa błony śluzowej macicy, czyli endometrium.

Zahamowanie przez estrogeny i inhibinę wydzielania FSH oraz wzrost stężenia estrogenów stymulują podwzgórze do wyrzutu GnRH w wysokiej częstotliwości. Sprawia to, iż przysadka wydziela duże ilości hormonu luteinizującego (LH).

To właśnie wyrzut LH powoduje owulację, czyli uwolnienie z dojrzałego pęcherzyka jajnikowego komórki jajowej. W procesie tym pomaga również progesteron, ułatwiając rozpad pęcherzyka. Komórka jajowa pozostaje w jajowodzie przez około cztery dni, a następnie zostaje wydalona do macicy.

Po owulacji zaczyna się w organizmie kobiety faza lutealna. Pęknięty pęcherzyk jajnikowy przekształca się w ciałko żółte produkujące progesteron, dzięki czemu stężenie tego hormonu wzrasta. Poziom FSH pozostaje niski, zapobiegając rozwojowi nowych pęcherzyków. Progesteron przygotowuje endometrium do przyjęcia i odżywiania zarodka, wpływając na jego pogrubienie oraz zwiększenie jego powierzchni. Dodatkowo stymuluje on wzrost naczyń krwionośnych w błonie śluzowej macicy, dzięki czemu jest ona lepiej ukrwiona i odżywiona.

Jeśli nie ma jajeczka, poziom progesteronu spada, a endometrium zaczyna się złuszczać – jest to właśnie krwawienie miesięczne.

Rola progesteronu w ciąży

Jeśli jednak pojawi się zapłodnione jajeczko, stężenie progesteronu wzrasta. Pozwala to utrzymywać ciążę, gdyż:

• osłabia naturalną kurczliwość ścian macicy;
• hamuje odpowiedź immunologiczną matki na antygeny płodu;
• jest substratem do produkcji gliko- i mineralokortykosteroidów dla płodu.

W gruczołach sutkowych progesteron pobudza wzrost zrazików gruczołowych i nabłonka przewodów mlecznych, przygotowując gruczoł mleczny do laktacji. Jednakże w czasie ciąży wysokie stężenie progesteronu hamuje samą laktację.

Po porodzie jego stężenie znacząco się obniża i to właśnie ten spadek oraz wydzielanie innych hormonów przysadkowych (oksytocyny i prolaktyny) wywołuje laktację.

Warto wspomnieć, iż progesteron pełni też rolę ochronną w drogach rodnych w czasie zarówno cyklu, jak i ciąży. Powoduje on bowiem rozrost wyściółki śluzowej szyjki macicy oraz zwiększone wydzielanie leukocytów (komórek odpornościowych). Dzięki temu utrudnia penetrację plemników (co jest wykorzystywane w środkach antykoncepcyjnych) oraz utrudnia przenikanie drobnoustrojów, chroniąc macicę przed infekcją.

Efekty działania progesteronu na metabolizm organizmu

Działanie progesteronu jest szersze i obejmuje także inne aspekty poza cyklem menstruacyjnym i ciążą. Wpływa on bowiem na metabolizm organizmu poprzez:

• podwyższanie temperatury ciała przez wpływ na podwzgórze – dlatego wzrasta ona w drugiej połowie cyklu;
• stymulację oddychania (zwiększa wrażliwość układu oddechowego na poziom dwutlenku węgla);
• zmniejszanie stężenia aminokwasów w osoczu poprzez transportowanie ich do komórek i zwiększanie syntezy białek komórkowych;
• zwiększanie stężenia glukagonu i obniżanie działania insuliny – to działanie podnosi poziom cukru we krwi;
• zwiększanie wydalania wapnia i fosforu;
• działanie przeciwandrogenne – hamuje przekształcanie testosteronu w dihydrotestosteron, co zmniejsza ryzyko raka prostaty;
• działanie moczopędne (blokuje działanie aldosteronu), które obniża ciśnienie krwi.

Wpływ progesteronu na układ nerwowy

Progesteron jest także bardzo istotny dla prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego zarówno ośrodkowego, jak i obwodowego. Pełni on tam rolę neurotroficzną (wspiera wzrost, przetrwanie i funkcjonowanie komórek nerwowych) i neuroprotekcyjną, a jego receptory są obecne w całym układzie nerwowym. Pobudza on procesy mielinizacji – tworzenia mieliny, czyli substancji ochraniającej komórki nerwowe.

Stymulując odnowę mieliny, wspomaga też przeżycie neuronów w chorobach neurodegeneracyjnych, takich jak stwardnienie zanikowe boczne. Dodatkowo warto wspomnieć, iż powstający z progesteronu w ośrodkowym układzie nerwowym metabolit – allopregnanolon wykazuje działanie uspokajające, przeciwdepresyjne i przeciwdrgawkowe.

Wpływ progesteronu na kości

Powszechnie wiadomo, iż estradiol ułatwia wchłanianie wapnia w jelitach (w powiązaniu z działaniem witaminy D3) i spowalnia resorpcję kości poprzez hamowanie aktywności osteoklastów, czyli komórek kościogubnych. Okazuje się jednak, iż z estradiolem współpracuje progesteron, który wpływa na proces dojrzewania i różnicowania oraz zwiększania liczby osteoblastów, czyli komórek kościotwórczych.

Badanie poziomu progesteronu we krwi

Jako iż stężenia progesteronu we krwi podlegają zmianom w czasie cyklu miesięcznego, należy zawsze dobrze wybrać dzień badania w zależności od tego, co chcemy sprawdzić. Aby ocenić poziom tego hormonu w czasie fazy folikularnej, powinniśmy wykonać badanie między 2 a 5 dniem cyklu. By przyjrzeć się owulacji, badanie należy przeprowadzić między 12 a 14 dniem cyklu. Poziom progesteronu adekwatny dla fazy lutealnej oznaczamy około 21. dnia cyklu. Warto wiedzieć również, iż poziom progesteronu będzie różny – w zależności od trymestru ciąży.

Interpretując wyniki pomiarów, należy się sugerować normami podanymi przez wybrane przez nas laboratorium, bo mogą się one nieco różnić ze względu na odmienne techniki wykonania badania.

Do czego prowadzą zaburzenia wydzielania progesteronu

Zbyt wysoki poziom progesteronu może się pojawić wskutek:

• torbieli jajników;
• zespołu policystycznych jajników;
• niewydolności wątroby;
• guzów nadnerczy, jąder i jajników;
• niektórych postaci raka jajnika;
• ciąży mnogiej;
• ciąży powikłanej zaśniadem groniastym.

Niski poziom progesteronu z kolei pojawia się wskutek:

• pierwotnej niewydolności jajników (uwarunkowanej genetycznie);
• wtórnej niewydolności jajników – będącej wynikiem innych chorób autoimmunologicznych, zakażeń wirusowych bądź następstw leczenia i operacji chirurgicznych.

Nieprawidłowe wydzielanie progesteronu może prowadzić do:

• nieregularnych miesiączek;
• obniżenia płodności – niższe poziomy progesteronu mogą nie zapewnić adekwatnego przygotowania endometrium do przyjęcia zapłodnionej komórki jajowej;
• poronień i przedwczesnych urodzeń – zbyt niski poziom progesteronu może niedostatecznie hamować naturalną kurczliwość mięśnia macicy oraz powodować zmniejszoną ochronę płodu przed zagrożeniami immunologicznymi;
• stanu przedrzucawkowego lub zatrucia ciążowego w późniejszym okresie ciąży;
• raka endometrium – zbyt mała ilość progesteronu powoduje nierównowagę między stężeniem tego hormonu a stężeniem estrogenów, co może skutkować nadmiernym rozrostem endometrium.

Objawy zbyt niskiego poziomu progesteronu u kobiet nieciężarnych to między innymi:

• przerzedzenie i wypadanie włosów;
• przesuszenie skóry;
• przybieranie na wadze;
• zwiększone objawy napięcia przedmiesiączkowego (PMS);
• nasilone objawy menopauzalne (m.in. nadmierne napięcie nerwowe, ból głowy, suchość pochwy, uderzenia gorąca, ból piersi, kołatania serca).

W ciąży wyższy poziom progesteronu może wywoływać takie objawy jak:

• przemęczenie;
• zmiany nastroju;
• ciążowy nieżyt nosa;
• zaparcia;
• nadwrażliwość piersi.

Rola progesteronu u mężczyzn

Progesteron produkowany jest także w jądrach i nadnerczach u mężczyzn. Pełni istotną rolę, ułatwiając spermatogenezę (proces powstawania i dojrzewania plemników) oraz syntezę męskich hormonów płciowych – androgenów.

Rolą progesteronu jest między innymi regulacja procesu przekształcania się testosteronu w dihydrotestosteron. Dzięki temu, iż progesteron nie dopuszcza do zbyt dużego wzrostu poziomu tego metabolitu, progesteron zmniejsza ryzyko rozwoju raka gruczołu krokowego.

Prawidłowy poziom progesteronu gwarantuje też regulację wydzielania testosteronu i estrogenów.

Odpowiedni poziom progesteronu zmniejsza ryzyko wystąpienia osteoporozy u mężczyzn i pomaga zachować adekwatny poziom tkanki tłuszczowej.

Tak jak i u pań, progesteron działa pozytywnie na układ nerwowy.

Progesteronowi przypisuje się także ochronne działanie przed arytmią oraz regulację układu krzepnięcia i układu odpornościowego.

Przyczyny oraz objawy niedoboru i nadmiaru progesteronu u panów

Przyczyną niedoboru progesteronu u panów może być uszkodzenie podwzgórza lub przysadki mózgowej. Warto wiedzieć, iż niedostateczna aktywność fizyczna i stosowanie niewłaściwej diety również mogą obniżać jego poziom. Objawy niskiego poziomu progesteronu u panów to między innymi:

• zaburzenia erekcji;
• przyrost tkanki tłuszczowej;
• utrata masy mięśniowej;
• ginekomastia (przerost gruczołu piersiowego);
• problemy skórne – głównie trądzik;
• wzmożona utrata włosów;
• bóle mięśniowo-stawowe;
• wzrostu poziomu cukru we krwi (czasami);
• zaburzenia pracy gruczołu krokowego i tarczycy.

Przyczyny zbyt dużego poziomu progesteronu u panów to m.in. wrodzony przerost nadnerczy, rak jądra i niewydolność wątroby. Do objawów wysokiego stężenia progesteronu u panów zalicza się np.:

• ciągłe zmęczenie;
• niskim popęd seksualny;
• nadmierna suchość skóry;
• zaburzenia płodności (w ciężkich przypadkach bezpłodność, obniżona ilość plemników w nasieniu);
• odkładanie się tkanki tłuszczowej i jednoczesny problem z budowaniem masy mięśniowej;
• obniżenie nastroju (niekiedy prowadzące do depresji).

Leczenie progesteronem

Postaci leków zawierających progesteron

Progesteron może być podawany w postaci leków doustnych, globulek i żeli dopochwowych. Tego typu preparaty są produktami leczniczymi, w których ilość dostarczonego do organizmu progesteronu jest ściśle przebadana.

Jednak na rynku możemy się również spotkać z preparatami zawierającymi progesteron do stosowania na skórę. Są one jednak zarejestrowane jako kosmetyki. Z dostępnych prac naukowych wynika, iż tego typu kosmetyki dobrze wpływają na nawilżenie, jędrność i regenerację skóry kobiety w menopauzie.

Jednakże nie wykazano ich wpływu na ogólne objawy menopauzy. Jest tak prawdopodobnie dlatego, iż lek aplikowany na skórę wymaga specjalistycznego nośnika, aby przeniknąć przez barierę skórną – podobnie jak w przypadku technologii plastrów transdermalnych. W przeciwnym razie progesteron pozostanie głównie w warstwach skóry i naczyniach włosowatych.

Dziki pochrzyn – czy naprawdę zawiera progesteron

Roślina znana pod nazwą dziki pochrzyn (Dioscorea villosa) zawiera w swoim składzie diosgeninę, czyli substancję podobną w budowie do progesteronu. Jednakże by progesteronem się stała, musiałaby być przekształcona chemicznie w organizmie. Okazuje się, iż nasz organizm nie ma takich mechanizmów.

Diosgenina jest za to wykorzystana w przemyśle farmaceutycznym do produkcji progesteronu. W tak stworzonych lekach znajdziemy już prawdziwy progesteron. Są to leki na receptę i nie mogą być wprowadzone pod postacią suplementu diety.

Diosgenina wydaje się mieć różne korzystne działania, które mogłyby wspomagać organizm. Jednak badania nad ekstraktami z pochrzynu i samą diosgeniną nie są mocno zaawansowane (na etapie in vitro i na zwierzętach). Trudno więc w tej chwili polecać je z pełnym przekonaniem w jakimś konkretnym wskazaniu.

Stosowanie progesteronu w czasie menopauzy

W czasie przedmenopauzalnym i na początku menopauzy poziom estrogenów bywa jeszcze prawidłowy lub nieco obniżony, ale obserwuje się za to spadek produkcji progesteronu. Wzrasta wtedy ryzyko nadmiernego rozrostu endometrium i wystąpienia raka piersi.

Jeśli stosujemy hormonalną terapię zastępczą w postaci samych estrogenów, to doprowadzamy do nienaturalnej przewagi estrogenowej.

Dlatego też w hormonalnej terapii zastępczej stosowano oprócz estrogenów syntetyczne gestageny – związki podobne strukturalnie do progesteronu, ale nie identyczne. Jednak to właśnie z nimi kojarzono wzrost ryzyka raka piersi po stosowaniu HTZ.

Obecnie preferowane w hormonalnej terapii zastępczej jest stosowanie estrogenów i progesteronu mikronizowanego, który jest lepiej tolerowany niż syntetyczne progestageny i uznawany za bezpieczniejszą opcję terapii hormonalnej.

Wskazania do leczenia progesteronem

Progesteron podawany z zewnątrz może być stosowany między innymi:

• w połączeniu z estrogenami jako środek antykoncepcyjny;
• dla podtrzymania ciąży;
• do leczenia wtórnego braku miesiączki;
• przy braku owulacji;
• przy przeroście endometrium;
• w zaburzeniach cyklu miesiączkowego – dla regulacji krwawień u nastolatek i w czasie premenopauzy;
• w czasie menopauzy;
• w zespole napięcia przedmiesiączkowego.

Objawy uboczne w trakcie stosowania progesteronu

Mimo korzyści z terapii progesteronem jego przewlekłe stosowanie może powodować skutki uboczne, takie jak:

• skurcze brzucha;
• ból pleców;
• bolesność piersi;
• niedociśnienie i zawroty głowy;
• hiperkoagulacje;
• krwawienie z pochwy.

Podsumowanie

Prawidłowy poziom progesteronu jest istotny dla zdrowia i pań, i panów. Podawanie progesteronu jako leku jest wskazane w konkretnych chorobach.

Warto jednak pamiętać, iż jest to uzupełnienie braku, a nie stymulowanie organizmu do prawidłowego wydzielania hormonów. Za prawidłową gospodarkę hormonalną odpowiada ogólna równowaga w organizmie. Po naszej stronie leży więc praca nad zdrowym trybem życia, a w przypadku hormonów szczególnie ważna jest:

• regularna aktywność fizyczna;
• eliminacja stresów;
• życie w zgodzie z zegarem dobowym;
• dbanie o adekwatną podaż składników odżywczych, minerałów i witamin.

Zwiększamy wtedy szansę na prawidłową pracę wszystkich układów w naszym ciele.

Bibliografia

1. Cable J.K., Grider M.H., „Physiology, Progesterone,” StatPearls 2023.
2. Du J.Y. i in., Percutaneous progesterone delivery via cream or gel application in postmenopausal women: a randomized cross-over study of progesterone levels in serum, whole blood, saliva, and capillary blood, „Menopause” 2013, nr 20(11), s. 1169–1175.
3. Guard A.M. i in., Bioidentical hormones for women with vasomotor symptoms, Cochrane Database of Systematic Reviews 2016.
4. Holzer G. i in., Effects and side-effects of 2% progesterone cream on the skin of peri- and postmenopausal women: results from a double-blind, vehicle-controlled, randomized study, „The British Journal of Dermatology” 2005, nr 153(3), s. 626–634.
5. Komesaroff P. i in., Effects of wild yam extract on menopausal symptoms, lipids and sex hormones in healthy menopausal women, „Climacteric” 2001, nr 4(2), s. 144–150.
6. MacLean J.A., Hayashi K., Progesterone Actions and Resistance in Gynecological Disorders, „Cells” 13.02.2022, 11(4), s. 647.
7. Nedresky D., Singh G., Physiology, Luteinizing Hormone, StatPearls 2022.
8. Orlowski M., Sarao M.S., Physiology, Follicle Stimulating Hormone, StatPearls 2023.
9. Paszkowski T. i in., Zastosowanie mikronizowanego progesteronu w terapii hormonalnej okresu menopauzy w świetle najnowszych wyników badań, „Przegląd Menopauzalny”, R. 10, nr 4(2012), s. 267–270.
10. 10.Regidor P.A., Progesterone in Peri- and Postmenopause: A Review, „Geburtshilfe Frauenheilkunde” 2014, nr 74(11), s. 995–1002.
11. 11.Seifert-Klauss V., Prior J.C., Progesterone and Bone: Actions Promoting Bone Health in Women, „Journal of Osteoporosis” 2010.
12. 12.Stanczyk F.Z., Treatment of postmenopausal women with topical progesterone creams and gels: are they effective?, „Climacteric” 17.12.2014, suplement 2, s. 8–11.
13. 13.Standeven L.R., McEvoy K.O., Osborne L.M., Progesterone, reproduction, and psychiatric illness, „Best Practice and Research Clinical Obstetrics and Gynaecology” 2020, nr 69, s. 108–126.
14. 14.Warenik-Szymankiewicz A., Męczekalski B., Micronized progesterone. Its features and application in gynecology and obstetrics, „Przegląd Menopauzalny” 2005, 1, vol. 4, s. 15–19.
15. 15.Whelan A.M., Jurgens T.M., Trinacty M., Bioidentical progesterone cream for menopause-related vasomotor symptoms: is it effective?, „The Annals of Pharmacotherapy” 2013, nr 47(1), s. 112–116.