Portret Psychologiczny ,,Anakina Skylwalkera” – czyli o Borderline w Kinematografii

Autor: Paweł Użwa

Kilka miesięcy temu na stronie Fundacji pojawił się artykuł dotyczący postaci Obi-Wana Kenobiego i jego walki z PTSD. Już w trakcie zbierania materiałów do tego tekstu zdałem sobie sprawę, iż warto również poruszyć kwestię jego ucznia, czyli Anakina Skywalkera, szerzej znanego jako Darth Vader.
Postać ta, według różnych źródeł, zarówno naukowych, jak i popularnonaukowych, jest uważana za osobę, na przykładzie której można przedstawić zespół borderline.

,Podczas stażu na psychiatrii stanąłem przed zadaniem wyjaśnienia studentom medycyny czym jest zaburzenie osobowości typu bordeline. Przedtem miałem okazję zapoznać się z dwoma Prequelami (Atak klonów i Zemsta Sithów). Pomyślałem wtedy o Anakinie

Zanim przyjrzymy się postaci Anakina Skywalkera, warto poznać pojęcie borderline. Dosłowne tłumaczenie z języka angielskiego brzmi „osobowość z pogranicza”. Termin ten został wprowadzony przez Roberta Knighta w połowie XX wieku, aby opisać osoby, które znajdowały się pomiędzy zaburzeniami psychotycznymi (schizofrenicznymi) a zaburzeniami neurotycznymi (nerwicami). U tych pacjentów jednak nie występowało pogorszenie, co wykluczało diagnozę schizofrenii. Mimo ciągłych zmian w stanie emocjonalnym, jednocześnie pozostawali oni w pewnej stabilności. To zjawisko zostało określone jako „stabilna niestabilność”.

Proces diagnozy opiera się na kryteriach zawartych w DSM-V, które wyznacza dziewięć kryteriów związanych z zaburzeniem osobowości typu borderline. Aby postawić diagnozę, konieczne jest spełnienie przynajmniej pięciu z tych kryteriów. Istnieje jednak wiele możliwych kombinacji, co sprawia, iż każda osoba może mieć unikalny obraz tego zaburzenia.

Jako jedną z etiologii tego zaburzenia osobowości uważa się zaniedbanie ze strony opiekunów, zarówno matki, jak i ojca. Osoby z tym rozpoznaniem często postrzegają matkę jako osobę zdystansowaną, niezaangażowaną lub konfliktową. W wielu przypadkach towarzyszy temu fizyczna lub psychologiczna nieobecność ojca w rodzinie pacjenta.

Osoby te często doświadczały w przeszłości rozłąki, utraty bliskich, przemocy fizycznej oraz były ofiarami molestowania seksualnego. Te traumatyczne przeżycia miały negatywny wpływ na kształtowanie ich późniejszych relacji, tworząc „nieufny wzorzec przywiązania”. Taki wzorzec wpływa na upośledzenie umiejętności mentalizacji, czyli zrozumienia myśli i intencji innych ludzi. Pacjenci z osobowością z pogranicza zwykle mają trudności z introspekcją oraz zrozumieniem umysłu własnego i innych osób, co w konsekwencji znacznie utrudnia im radzenie sobie z trudnymi doświadczeniami życiowymi..

Osoby o tym profilu często odczuwają bezsilność w kontekście wpływu na swoje relacje z innymi. Wykształca się u nich nadmierne poczucie czujności wobec otoczenia, które często interpretują jako wrogie i prześladowcze. Badania sugerują, iż traumatyczne doświadczenia z przeszłości odbijają się na strukturze i funkcjonowaniu mózgu u tych osób. Dlatego też niezwykle istotne jest podjęcie psychoterapii w połączeniu z kompleksowym leczeniem.

Teraz możemy przystąpić do omówienia naszego głównego tematu, jakim jest portret psychologiczny Anakina Skywalkera. Z perspektywy diagnostycznej, w literaturze panuje zgoda co do tego, iż Anakin cierpiał na zaburzenie osobowości typu borderline. Pomimo pewnych kontrowersji związanych z diagnozą, ze względu na symptomy wspólne z innymi zaburzeniami, głównie zaburzeniami nastroju, w niniejszym artykule skoncentrujemy się na objawach typowych dla borderline obserwowanych u naszego bohatera. Zaobserwowaliśmy, iż Anakin przejawia sześć z dziewięciu kryteriów diagnostycznych charakterystycznych dla BPD.

Rozważając pierwszy z wymienionych punktów, czyli „rozpaczliwego wysiłku w celu uniknięcia samotności lub porzucenia”, warto dokładniej przyjrzeć się relacji Anakina z Padmé. Młody Jedi, zdając sobie sprawę, iż jego stosunek do pani Amidali może być uważany za niewłaściwy, podejmuje desperackie wysiłki, aby zdobyć jej serce. Wydaje się, iż bez bliskości i obecności tej kobiety nie potrafi normalnie funkcjonować. Kulminacją tego dążenia jest ich tajny ślub. Możliwe, iż próbując zalegalizować swój związek, Anakin starał się zmniejszyć swoje lęki związane z ewentualnym porzuceniem.

Gdy pomyślę iż nie będziemy razem, nie mogę oddychać

Kolejnym dowodem na to kryterium może być obsesyjny sen Anakina o umierającej matce. Anakin nie może znieść myśli, iż jego matka mogłaby doznać krzywdy. Nikogo nie informując, wyrusza na Tatooine, gdzie dowiaduje się o potencjalnym zagrożeniu dla swojej matki i postanawia podjąć próbę jej odnalezienia.
Innym przykładem potwierdzającym to kryterium jest scena, w której Anakin mówi: „Nauczę się, jak powstrzymywać ludzi przed umieraniem”. Ta myśl ukazuje w sposób niejawny lęk Anakina przed utratą bliskich, szczególnie jego matki. Śmierć matki staje się punktem zwrotnym, który pogłębia jego obsesję zbierania Mocy i zwiększania swojej potęgi, aby móc zapobiegać dalszym porzuceniom przez osoby, które kocha.

Kolejnym kryterium dotyczącym Anakina to wzorzec niestabilnych relacji interpersonalnych, który objawia się ekstremalną wahaniem między idealizacją a deprecjacją innych osób. Wyraźnie można to zaobserwować na przykładzie jego relacji z Obi-Wanem Kenobim. Na początku idealizuje go, mówiąc: „Obi-Wan to wspaniały mentor. Jest mądry jak mistrz Yoda, potężny jak mistrz Windu… To zaszczyt, iż mogę być jego uczniem.” Jednak niedługo potem przechodzi do deprecjacji, stwierdzając: „…wiecznie mnie krytykuje. Nigdy mnie nie słucha, nie rozumie. To niesprawiedliwe!”
Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku jego relacji z Amidalą. Na początku ją kocha i uwielbia, a później narzeka: „Ledwo mnie rozpoznała. Ja myślałem o niej codziennie odkąd się rozstaliśmy, a ona zupełnie o mnie zapomniała.”

Następnym istotnym aspektem jest zaburzenie tożsamości, które wyraża się w uporczywym i wyraźnym zniekształceniu własnego obrazu i poczucia wartości, skacząc od skrajnej pewności siebie do czarnej rozpaczy dotyczącej własnych możliwości. Anakinowa samoocena jest uzależniona od obecności Amidali w jego życiu. Wyrzuca sobie, iż nie uratował matki, obwinia Obi-Wana o różne rzeczy, a zaraz potem wyraża ambitne plany mówiąc: „Kiedyś będę najpotężniejszym Jedi” Wyraźnie można zauważyć skłonność Anakina do impulsywnych działań, co doskonale ilustruje scena z drugiego epizodu Gwiezdnych Wojen. Obi-Wan zwraca mu uwagę, iż jego sposób jazdy jest na tyle niebezpieczny, iż może spowodować ich śmierć. Jednak ta rozmowa kończy się tym, iż Anakin, bez żadnego spadochronu, decyduje się wyskoczyć z latającego pojazdu, znajdującego się kilkaset metrów nad ziemią.
Innym wyraźnym przykładem potwierdzającym impulsywność Anakina jest jego natychmiastowa reakcja na śmierć matki i chęć wymierzenia sprawiedliwości jej zabójcom,
czyli członkom plemienia Tuskenów.

Badacze odrzucają możliwość wystąpienia u Anakina skłonności do samookaleczania oraz myśli samobójczych, jednakże zgodzę się, iż w tej kwestii można by polemizować. Jego lekkomyślne zachowanie doprowadziło do tragicznej utraty wszystkich kończyn oraz do poparzenia ciała w 95 procentach. Można by to zinterpretować jako konsekwencję jego impulsywności, ale należy podkreślić, iż to obszar do dyskusji.

Kolejnym kryterium, które warto poddać analizie, to niestabilność emocjonalna, która wydaje się mieć związek z opisanymi wcześniej elementami zaburzenia tożsamości. Przejawia się to m.in. w gwałtownych przeskokach od opanowania do agresji oraz od uczucia dołka do euforii. Dobrym przykładem jest rozmowa między Anakinem a Padmé w senackim apartamencie. Początkowo Anakin wydaje się spokojny i opanowany, wyrażając dojrzałe opinie, które Padmé uznaje za mądre. Jednak w krótkim czasie przechodzi do żalu i pretensji wobec Obi-Wana, spiralnie zaostrzając swoje emocje.

Jeśli chodzi o kryterium chronicznego uczucia pustki, to rzeczywiście nie ma wystarczających dowodów, by twierdzić, iż Anakin je spełnia. Elementy zbliżone do tego mogą wynikać z jego lęku przed odrzuceniem, które zostało już wcześniej opisane jako spełnione kryterium.

Bardzo widocznym elementem obok wcześniej wspomnianej impulsywności u Anakina są jego wybuchy gniewu. Smutnymi, ale bardzo adekwatnymi dowodami na to, iż gniew momentami go po prostu przerastał, były między innymi tragiczne wydarzenia, takie jak zabicie młodych adeptów w bibliotece Jedi oraz własnej żony, gdy zaczął ją podejrzewać o spiskowanie przeciwko niemu. Te wybuchy gniewu można by również przyrównać do epizodów dysocjacji. Dlatego ostatni podpunkt, czyli myśli paranoidalne związane ze stresem lub objawy dysocjacyjne, zostawiam pod znakiem zapytania. Twórcy badań odrzucili ten podpunkt, jednakże ja nie byłbym tak pochopny w jego odrzuceniu.

Przechodząc dalej po omówieniu kryteriów i przykładów, warto zwrócić uwagę na sugestie Bui dotyczące wpływu mrocznego i destabilizującego wpływu Imperatora na młodego rycerza Jedi, co mogło znacząco wpłynąć na zaostrzenie objawów zaburzenia osobowości typu borderline. Bui, podobnie jak każdy kompetentny lekarz, ma także konkretne zalecenia dotyczące leczenia naszego bohatera.

Wierzę, iż psychoterapia mogłaby pomóc Anakinowi i mogłaby zapobiec jego przekroczeniu na Ciemną Stronę” – mówi Bui. Następnie dodaje: „Używanie Ciemnej Strony Mocy można porównać do zażywania narkotyków: korzystanie z tej mocy jest naprawdę przyjemne, zmienia świadomość, ale wiesz, iż nie powinieneś tego robić

Warto również wspomnieć o tzw. modelu biopsychospołecznym zaburzeń osobowości, który wyróżnia trzy główne czynniki etiologiczne osobowości z pogranicza. Pierwszym z nich jest biologicznie uwarunkowany temperament, drugim traumatyczne i chaotyczne środowisko domowe, które wpływa na psychologiczne funkcjonowanie jednostki. Trzeci czynnik to środowiskowe zdarzenia wyzwalające „objawy”, takie jak próba stworzenia bliskiej relacji lub usamodzielnienia się. Te czynniki oddziałują na siebie przez całe życie i mogą mieć różne znaczenie przyczynowe u różnych osób.

Cześć, mam na imię Paweł.

Studiuje psychologię i niedługo już rozpocznę swoją karierę zawodową. Interesuje się tematyką zaburzeń nastrojów oraz kwestiami relacji międzyludzkich.