Mało kto zdaje sobie sprawę, iż zbyt duża masa ciała jest drugim – po paleniu tytoniu – groźnym czynnikiem rozwoju choroby nowotworowej. Problem niekontrolowanego przyrostu masy ciała odgrywa coraz większą rolę. Szacuje się, iż otyłość dotyczy już blisko 20% Polaków.
Związek pomiędzy zwiększoną zachorowalnością na nowotwory, a występowaniem otyłości został dobrze udokumentowany wieloma badaniami epidemiologicznymi. Osoby z otyłością są grupą zwiększonego ryzyka zachorowania na nowotwory.
Na podstawie metaanaliz, które określają związek między BMI a chorobami nowotworowymi wykazano, iż każde zwiększenie BMI o 5 kg/m2 oznacza podwyższone ryzyko wystąpienia raka endometrium, gruczolakoraka przełyku i raka nerki od 30 do 60%. Rośnie także prawdopodobieństwo zachorowania na raka jelita grubego i raka trzustki.
Otyłość – czynnik ryzyka zachorowania na nowotwór
Otyłość to choroba przewlekła, bez tendencji do samoistnego ustępowania. Wymaga długotrwałego leczenia i, co więcej, może nawracać, prowadząc do wielu niekorzystnych konsekwencji na wielu płaszczyznach – zdrowotnych, psychologicznych, społecznych, a także ekonomicznych. Może potencjalnie powodować rozwój ponad 200 powikłań, a wśród nich wymienia się najbardziej rozpowszechnione choroby przewlekłe, w tym nowotwory.
Otyłość jest stanem chorobowym charakteryzującym się nagromadzeniem tkanki tłuszczowej, prowadzącym do upośledzenia funkcjonowania organizmu człowieka i zwiększania ryzyka chorobowości i śmiertelności z powodu chorób układu krążenia i nowotworów złośliwych.
– Powstanie nowotworu jest wynikiem mutacji wrodzonych lub nabytych, wywołanych przez czynniki szkodliwe tzw. karcynogeny lub też jest dziełem przypadku. Ryzyko zachorowania na raka jest modyfikowane przez styl życia i środowisko. Badania jednoznacznie wskazują, iż elementy codziennego życia – palenie papierosów, alkohol, otyłość, brak ruchu i zła dieta – są o wiele bardziej szkodliwe dla zdrowia i znacznie bardziej zwiększają ryzyko rozwoju raka niż zanieczyszczone środowisko czy chemikalia. Najlepszą formą profilaktyki przeciwnowotworowej jest zmiana trybu życia – przestrzega lek. med. Małgorzata Kuc-Rajca, specjalista onkologii klinicznej, Europejskie Centrum Zdrowia Otwock.
I dodaje:
– Przestrzeganie prozdrowotnych zachorowań (niepalenie tytoniu, unikanie otyłości, aktywność fizyczna oraz dieta złożona z dużej ilości warzyw i owoców, chleba z mąki z pełnego przemiału oraz minimalnej ilości czerwonego mięsa zmniejsza ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2 o 93 %, zawału serca o 81 %, udaru mózgu o 50 % i raka o 36%.
Międzynarodowa Agencja ds. Badań nad Rakiem (IARC) informuje, iż nadwaga (BMI 25-29 kg/m2) i otyłość (BMI > 30 kg/m2) ściśle wiążą się z podwyższonym ryzykiem zachorowania na wiele rodzajów nowotworów. Osoby otyłe znajdują się również w grupie podwyższonego ryzyka rozwoju chorób kardiologicznych oraz cukrzycy typu II, której występowanie może być powiązane z rozwojem raka.
PRZEJDZ DO: DIETA PRZECIWNOWOTWOROWA
Nadwaga i otyłość zwiększają ryzyko rozwoju raka
Jak tłumaczy dr Naser Dib (Oddział Chirurgii Onkologicznej Europejskie Centrum Zdrowia Otwock): Nadwaga i otyłość są uznanymi czynnikami zwiększającymi ryzyko zachorowanie na choroby układu krążenia oraz narządu ruchu. Badania ostatnich lat wykazały, iż zwiększają także ryzyko rozwoju chorób nowotworowych. Wiele badań prowadzonych w ostatnich latach udokumentowało związek między otyłością, a wystąpieniem choroby nowotworowej.
I tłumaczy:
– Według raportu World Cancer Research Fund otyłość zwiększa ryzyko rozwoju wielu nowotworów przewodu pokarmowego, takich jak: rak jelita grubego, gruczolakorak przełyku i wpustu, rak trzustki i pęcherzyka żółciowego oraz rak wątroby. W celu zmniejszenia ryzyka wystąpienia choroby nowotworowej należy zastosować odpowiednią profilaktykę i leczenie otyłości. Najbardziej skuteczną metodą leczenia skrajnej otyłości jest chirurgia bariatryczna.
Wpływ nadwagi lub otyłości na rozwój guza nowotworowego
Wpływ nadwagi lub otyłości na rozwój guza nowotworowego u osób otyłych jest bardzo złożony. Mechanizm nowotworzenia u osób z nieprawidłową masą ciała związany jest między innymi z:
• produkcją estrogenu (jego wysoki poziom, ściśle związany jest z rozwojem nowotworów hormonozależnych np. rak trzonu macicy, rak piersi);
• zwiększonym poziomem insulinopodobnego czynnika wzrostu (IGF)- związany ze wzrostem ryzyka rozwoju raka wątroby i chłoniaków nieziarniczych (u mężczyzn) oraz raka okrężnicy i pęcherza moczowego u kobiet;
• zaburzoną odpowiedzią immunologiczną i stresem oksydacyjnym.
Otyłość a rak piersi
Nadmierna masa ciała oznacza większe ryzyko występowania również innych nowotworów: raka piersi, raka jajnika i raka szyjki macicy. Kobiety z BMI powyżej 35 kg/m2 są bardziej narażone na hormonozależnego raka piersi. Do tego dochodzi zwiększenie ryzyka zgonu, które powoduje właśnie otyłość, zarówno w nowotworze raka piersi, jak i szyjki macicy.
U kobiet otyłych (głównie po menopauzie) obserwuje się wzrost ryzyka rozwoju raka piersi, trudności diagnostycznych, powikłań w trakcie leczenia, nawrotu choroby, jej uogólnienia oraz wzrost ryzyka zachorowania na raka drugiej piersi. Co więcej, w okresie rozrodczym nadmierna masa ciała wpływa m.in. na zmniejszenie płodności, zwiększa ryzyko poronienia czy powikłań ciąży i porodu.
Ryzyko zgonu w okresie pięciu lat od rozpoznania choroby nowotworowej jest zdecydowanie niższe u pacjentek szczupłych, o prawidłowej masie ciała. Prawdopodobny mechanizm związku otyłości z rakiem piersi jest wynikiem złożonych przemian metabolicznych pomiędzy trzema składowymi: krążącymi estrogenami pochodzącymi z obwodowej aromatyzacji, rolą osi insulina/insulinopodobny czynnik wzrostu oraz funkcją adipocytów jako narządu dokrewnego.
Hiperinsulinemia (nadmiar insuliny w stosunku do poziomu glukozy we krwi) rozpoznawana u części otyłych kobiet może stymulować proces karcynogenezy bezpośrednio w piersi poprzez wzrost stężeń insulinopodobnego czynnika wzrostu i leptyny (hormonu odgrywającego rolę w regulacji pobieranego pokarmu i gospodarki energetycznej organizmu), które oddziałują synergistycznie z estrogenem na komórki nabłonkowe gruczołu piersiowego, pobudzając tworzenie nowych naczyń krwionośnych.
Wyniki wieloośrodkowego badania European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) przeprowadzonego wśród 519 978 uczestników, w tym u 366 521 kobiet i 153 457 mężczyzn w wieku 35–70 lat wykazały, iż wzrost ryzyka zachorowania na raka piersi jest sprzężony ze spożyciem nasyconych kwasów tłuszczowych oraz alkoholu. U kobiet po menopauzie wzrost ryzyka powodują wysoki poziom wskaźnika BMI (Body Mass Index) oraz mała aktywność fizyczna.
Naukowcy potwierdzili zwiększone ryzyko wystąpienia raka piersi u kobiet z otyłością w porównaniu do grupy pacjentek z prawidłową masą ciała. Ryzyko to znacznie wzrastało (aż o 58%) u kobiet z drugim i trzecim stopniem otyłości. Kobiety z wskaźnikiem BMI > 35 kg/m2 miały większe ryzyko wystąpienia raka piersi z obecnymi receptorami estrogenowymi i progesteronowymi. W badaniu nie stwierdzono związku pomiędzy wzrostem masy ciała, a zwiększonym ryzykiem wystąpienia nowotworów bez receptorów estrogenowych.
Literatura dysponuje wieloma przykładami wpływu otyłości na rozwój i/lub progresję choroby nowotworowej w przypadku kobiet z rakiem piersi. Jak podkreślają eksperci – wysoka świadomość żywieniowa oraz regularne ćwiczenia mogą efektywnie zmniejszyć skalę tego problemu. Warto podkreślić, iż zbilansowana dieta oraz systematyczna i umiarkowana aktywność fizyczna trwająca 30–60 min/dobę mają istotny wpływ na obniżenie ryzyka rozwoju guza nowotworowego piersi.
Nadmierna masa ciała a nowotwory układu pokarmowego
Jednym z najczęściej występujących nowotworów przewodu pokarmowego jest rak jelita grubego. Związek pomiędzy podwyższonym wskaźnikiem BMI, a zwiększonym ryzykiem rozwoju tego typu raka został dobrze udokumentowany. Wieloośrodkowe badania European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) wykazały istotny związek między wysokim wskaźnikiem BMI, obwodem talii i wskaźnikiem WHR (talia/biodra), a ryzykiem rozwoju nowotworu jelita grubego zarówno u mężczyzn jak i u kobiet. Dodatkowo, pacjenci z cukrzycą typu II mają znacznie zwiększone ryzyko zachorowania na raka jelita grubego i zależność ta dotyczy obu płci.
U osób otyłych obserwuje się nadmierne wydzielanie insuliny i zmniejszoną wrażliwość tkanek na insulinę, co związane jest bezpośrednio ze wzrostem stężenia białka IGF-1. Naukowcy udowodnili też związek pomiędzy IGF, a rakiem jelita grubego i gruczolakami okrężnicy.
Ryzyko rozwoju raka trzustki zwiększa się wraz ze wzrostem wartości wskaźnika masy ciała (BMI). Zwiększony odsetek zachorowań odnotowano w grupie osób z wskaźnikiem BMI>35 kg/m2 (niezależnie od płci).
Obecnie wiele ośrodków prowadzi badania, których celem jest lepsze zrozumienie roli tkanki tłuszczowej w rozwoju nowotworów złośliwych przewodu pokarmowego. Pomimo, iż nowotwory pęcherzyka żółciowego wątroby są stosunkowo rzadkimi nowotworami, to w literaturze medycznej istnieją doniesienia epidemiologiczne, które wskazują na korelację między otyłością, a rosnącym ryzykiem zachorowania na raka pęcherzyka żółciowego (badania porównawcze).
Otyłość, której towarzyszy insulinooporność jest ściśle powiązana z rozwojem stłuszczenia wątroby, które w stosunkowo szybkim czasie może wywołać marskość tego narządu, a następnie raka wątroby.
Otyłość, cukrzyca, a rak
Wśród mechanizmów prowadzących do zwiększonej zapadalności na choroby nowotworowe wśród pacjentów z cukrzycą istotną rolę odgrywają: otyłość oraz bezpośrednio powiązane z nią insulinooporność, hiperinsulinemia oraz hiperglikemia.
Patomechanizmy tej patologii obejmują m.in.: skojarzone z otyłością zaburzenia funkcji tkanki tłuszczowej, która odgrywa rolę endokrynną i metaboliczną. Znaczenie insuliny w rozwoju nowotworów potwierdziły wieloletnie obserwacje epidemiologiczne, natomiast hiperinsulinemia, jak i hiperglikemia – zwłaszcza łącznie – są
odpowiedzialne za wzrost ryzyka chorobowości i umieralności z powodu nowotworów u chorych na cukrzycę.
Warto zaznaczyć, iż hiperinsulinemia jest najczęściej skutkiem narastającej insulinooporności będącej pochodną nadwagi i otyłości. Otyłość stanowi nie tylko czynnik ryzyka zapadalności na nowotwory, ale też zwiększa ryzyko zgonu z tej przyczyny.
Profilaktyka – jak przeciwdziałać otyłości?
Profilaktyka otyłości polega przede wszystkim na sumiennym przestrzeganiu wskazówek żywieniowych oraz dotyczących świadomego stylu życia. Warto rozważyć skorzystanie z nieodpłatnych konsultacji z dietetykiem w ramach POZ, który pomoże opracować profesjonalny plan działania dla danej osoby. Podstawowe wskazówki to:
- Każdego dnia staraj się jeść regularnie 5 posiłków, każdy dzień bezwzględnie należy rozpocząć od śniadania.
- Postaraj się, aby Twoje codzienne posiłki były różnorodne tj. aby zawierały zarówno produkty pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego.
- Każdego dnia spożywaj produkty zbożowe oraz surowe warzywa i owoce.
- Postaraj się, aby w Twoim jadłospisie znalazły się 2-3 porcje produktów mlecznych np. mleka, sera białego, jogurtów, kefirów.
- Mięso spożywaj u umiarkowanych ilościach 3-4 razy w tygodniu. Wybieraj chude gatunki mięsa. W pozostałe dni planuj dania rybne i z wykorzystaniem nasion roślin strączkowych (soja, ciecierzyca, fasola).
- Ogranicz ilość spożywanego tłuszczu zwierzęcego, zastąp je olejami roślinnymi lub oliwą z oliwek.
- Nie dosalaj przygotowanych potraw.
- Zachowaj umiar w jedzeniu słodyczy i cukru. Zamiast słodkości jedz więcej owoców i warzyw.
- Nie zapominaj o płynach. Dorosły człowiek powinien wypijać min. 1.5 litra dziennie. Piją wodę.
- Nie zapominaj o aktywności fizycznej, która korzystanie wpływa na stan zdrowia, zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Pamiętaj, aby wysiłek fizyczny był dobrany do Twoich realnych możliwości – o ile zajdzie taka potrzeba, skonsultuj z lekarzem swój program ćwiczeń.
Leczenie otyłości
Istnieje wiele różnych metod nieinwazyjnego leczenia nadwagi i otyłości. Niestety zdarza się, iż specjalistyczne diety i zwiększony wysiłek fizyczny nie są w stanie trwale pomóc w walce z otyłością. Dzieje się tak, gdyż po okresie zmniejszonej ilości przyjmowanych kalorii, pacjent powraca do dawnych nawyków żywieniowo – ruchowych. Skutkuje efektem powrotu do utraconej wagi, a choćby jej zwiększeniem.
Do leczenia farmakologicznego kwalifikują się osoby z wyjściową wartością wskaźnika masy ciała – BMI≥30 kg/m2 lub ≥27kg/m2 z przynajmniej jedną chorobą współistniejącą związaną z nieprawidłową masą ciała. Można wśród nich wymienić zaburzenia gospodarki węglowodanowej (stan przedcukrzycowy lub cukrzyca), nadciśnienie tętnicze, dyslipidemię, obturacyjny bezdech senny.
Leczenie bariatryczne stosuje się w połączeniu z dietą o obniżonej kaloryczności i zwiększonym wysiłkiem fizycznym dopasowanym do indywidualnych potrzeb i możliwości każdego pacjenta.
Bariatria w leczeniu otyłości
Szansą dla osób bezskutecznie walczących z nadwagą i otyłością są zabiegi chirurgiczne. Połączenie operacyjnej ingerencji w organizm wraz z odpowiednio dostosowanym sposobem żywienia, aktywnością fizyczną i samodyscypliną oraz kooperacja z kilkoma specjalistami (dietetyk, psychoterapeuta, chirurg) mogą pomóc pacjentowi w skutecznym powrocie do zdrowia.
Ogólne wskazania do chirurgicznego leczenia otyłości:
- otyłość III stopnia (BMI>40 kg/m2)
- otyłość II stopnia (BMI>35 kg/m2) – o ile występują dodatkowe choroby związane z otyłością (cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, choroba wieńcowa, zespół obturacyjnego bezdechu sennego, ciężka choroba zwyrodnieniowa stawów)
Jak tłumaczy dr Naser Dib (Oddział Chirurgii Onkologicznej Europejskie Centrum Zdrowia Otwock): Bariatria to dziedzina medycyny, która zajmuje się leczeniem chorobliwej nadwagi oraz otyłości. Ta dyscyplina jest stosunkowo mało znana w Polsce, natomiast od kilku lat coraz bardziej rozpowszechnia się. Zanim jednak rozpocznie się leczenie skrajnej otyłości z wykorzystaniem chirurgii bariatrycznej, należy zastosować postępowanie zachowawcze z wykorzystaniem diety i farmakoterapii. Dopiero po zakończonym leczeniu zachowawczym można przystąpić do leczenia chirurgicznego.
Przed zastosowaniem leczenia chirurgicznego, pacjent jest zobowiązany do rozmowy z psychologiem, który oceni jego gotowość do radykalnych zmian w życiu. Pacjent musi zdawać sobie sprawę z nowych wymagań w zakresie ograniczenia jedzenia i wdrażania wielu zaleceń po operacji bariatrycznej.
Proces kwalifikacji pacjenta do zabiegu chirurgicznego zmniejszania żołądka lub Gastric by-pass obejmuje konsultacje dietetyczną, psychologiczną, chirurgiczną, anestezjologiczną i endokrynologiczną, jak również element diagnostyczny: badania laboratoryjne, spirometria, echo serca, gastroskopia, USG jamy brzusznej, USG żył kończyn dolnych.
Efektem leczenia chirurgicznego jest duży ubytek wagi ciała, który utrzymuje się przez długi okres czasu. Ubytek masy ciała sprawia, iż poprawia się jakość życia, gdyż ustępują albo znaczenie łagodnieją objawy chorób wywołanych otyłością.
– Bariatria stosuje metody leczenia zachowawczego, metody zabiegowe małoinwazyjne np. implantacja balonów wewnątrz żołądkowych oraz metody chirurgiczne. Najczęstsze operacje bariatryczne to rękawowa resekcja żołądka, gastric by-pass (wyłączenie żołądkowe) i opaska żołądkowa. Najczęściej stosuje się chirurgiczne zabiegi laparoskopowe, ale istnieją także inne metody chirurgicznego leczenia otyłości różniące się wielkością osiągniętej redukcji masy ciała i częstością powikłań. Należy pamiętać, iż procedury te trwale zmieniają anatomię przewodu pokarmowego i są nieodwracalne – dodaje dr Naser Dib (Oddział Chirurgii Onkologicznej Europejskie Centrum Zdrowia Otwock).
Rękawowa resekcja żołądka
Rękawowa resekcja żołądka polega na zmniejszeniu objętości żołądka do około 25% wyjściowej poprzez usunięcie dużej jego części wzdłuż krzywizny większej. Po wykonanym zabiegu, żołądek zyskuje kształt podobny do tuby bądź rękawa. Resekcja zmniejsza objętość żołądka na stałe i jest procesem nieodwracalnym. Zastosowanie procedury rękawowej resekcji żołądka może być również pierwszym etapem operacji ominięcia żołądkowo-jelitowego u pacjentów z otyłością olbrzymią, dla których przeprowadzenie zabiegu jednoetapowo niesie zbyt duże ryzyko.
Ominięcie żołądkowe
Ominięcie żołądkowe (Gastric by-pass/Roux-en-Y) – podczas tej procedury uzyskuje się zmniejszenie żołądka poprzez jego podział na dwie części o różnej wielkości. Przy połączeniu z przełykiem zostaje wytworzony tzw. mniejszy zbiornik żołądkowy oraz oddzielony od niego pozostający na swoim miejscu większy zbiornik. Jelito cienkie zostaje podzielone około 45 cm poniżej odźwiernika żołądka. Koniec krótszej części odchodzącej od żołądka zostaje połączony z jelitem w odległości około 80-150 cm od miejsca przecięcia, natomiast początek dłuższego fragmentu zostaje połączony do małego zbiornika żołądkowego.
źródła: materiały z Europejskiego Centrum Zdrowia w Otwocku, materiały kampanii „Porozmawiajmy szczerze o otyłości”
