Problem starzejącego się społeczeństwa na terenie Unii Europejskiej z roku na rok pogłębia się coraz bardziej. choćby w państwach, które jeszcze niedawno były stosunkowo wolne od tych trudności, muszą zwracać uwagę na swoją politykę społeczną, która skierowana jest do rosnącej populacji osób starszych. choćby więc w Polsce, której społeczeństwo jest wciąż stosunkowo młode, działania władz powinny skupić się w tym miejscu polityki.
W tym celu warto przyjrzeć się innym państwom oraz ich rozwiązaniom, które mogą w pewnym stopniu pomóc nam w tworzeniu nowych rozwiązań na terenie naszego kraju.
Francja jest przykładem kraju, który od wielu lat kładzie bardzo silny nacisk na problem polityki socjalnej względem osób starszych. Oferuje ona przy tym bardzo szeroką gamę różnorakich form pomocy, które kształtują się już od dłuższego czasu. Dzięki temu powstała tam bardzo kompleksowa struktura wsparcia osób starszych, oparta w znacznej mierze na strukturach samorządowych.
Liczne usługi oferowane na terenie miejsca zamieszkania seniorów mają na celu zachowanie ich jak największej samodzielności, przy jednoczesnym podmiotowym podejściu do najstarszych. Mogą oni również liczyć na liczne zasiłki pieniężne, w przypadku gdy ich dochody nie pozwalają im pokryć wszystkich potrzeb związanych z zaawansowanym wiekiem, a gdy życie na własną rękę nie jest już możliwe – zapewnienie stałej opieki w odpowiednich placówkach.
System ten jednak ma parę mankamentów, o których warto pamiętać. Stosunkowo niski wiek emerytalny wraz z nimi doprowadził do licznych problemów, z którymi walczyć muszą ówczesne władze państwa. Czy system ten jest więc wartym naśladowania?
- Struktura demograficzna
Pod względem liczby mieszkańców Francja zamyka pierwszą trójkę państw Unii Europejskiej (pierwsze miejsce zajmuje Turcja – ponad 85 mln mieszkańców, a drugie Niemcy – ponad 84 mln). Na początku roku 2023 liczebność populacji wyniosła tam nieco ponad 68 mln osób . Francuzi stanowią więc ok. 15,2% całkowitej ludność UE. Warto zauważyć, iż liczebność populacji francuskiej z roku na rok wzrasta.
Na podstawie tabeli numer 1. można wywnioskować, iż przyrost ten nie jest jednak zbyt szybki. Uśredniając, rocznie na terenie Francji przybywa ok. 200 tys. mieszkańców. Pomimo jednak tej niewielkiej liczby, społeczeństwo francuskie nie ulega regresowi, a wręcz powoli się rozwija.
Szczególnie dobrze proces ten jest widoczny porównując Francję do naszego kraju. Populacja Polski na przestrzeni lat 2012-2020 oscylowała wokół liczby 38 mln mieszkańców. Od roku 2021 aż do teraz cały czas obserwujemy niepokojącą tendencję spadkową:
· 37,84 mln w roku 2021;
· 37,65 mln w roku 2022;
· 36,75 mln w roku 2023.
Na podstawie powyższych danych można więc stwierdzić, iż Francja dobrze radzi sobie z negatywnym trendem spadku liczby mieszkańców na terenie państw Unii Europejskiej.
Odsetek ludzi powyżej 65 roku życia w roku 2022 wyniósł 21% ogólnej populacji Francji. Jest to wynik o 0,1 p. procentowego niższy od średniej dla całej Unii Europejskiej . Biorąc pod uwagę również poprzednie lata, kraj ten zawsze plasował się poniżej średniej UE.
Nie oznacza to jednak, iż Francja jest wolna od problemu starzejącego się społeczeństwa. Pomimo iż omawiany współczynnik jest w dalszym ciągu jednym z niższych w Unii, to nieubłaganie ściga on inne kraje, praktycznie zrównując się ze średnią wartością dla nich w roku bieżącym. Biorąc również pod uwagę sytuację stricte na terenie Francji, obserwuje się wzrost wartości tego współczynnika na przestrzeni lat. Od roku 2015 odsetek ludzi powyżej 65 roku życia wzrósł z 18,4% do 21% w roku 2022 (jest to wzrost o 2,6 p. procentowych).
Wg wszystkich przestawionych powyżej danych Francja zdaje się całkiem nieźle radzić sobie ze współczesnymi problemami demograficznymi Europy. Francuzi nie są jednak całkowicie od nich wolni. Można przewidywać nawet, iż przeciętna liczba seniorów na terenie państwa prześcignie niedługo średnią ich liczbę w całej Unii Europejskiej. Starzenie się społeczeństwa również jest tam obecne, a więc władze muszą mierzyć się z jego wyzwaniami. Już zaobserwować można nasilenie się tego procesu. Wg. danych podawanych przez Eurostat w roku 2060 prognozuje się, iż osoby starsze będą stanowiły ponad ¼ całego społeczeństwa francuskiego (dokładnie 26,6%).
Udział osób starszych w populacji jest szczególnie duży w następujących regionach: Auvergne, Burgundia, Limousin, Poitou-Charentes, atlantyckie wybrzeże Bretanii, Hérault i Bouches-du-Rhône.
Wg sondażu przeprowadzonego w roku 2005 przez Sofres dziewięciu na 10 seniorów chce jak najdłużej pozostać w swoim własnym miejscu zamieszkania7 . Charakteryzuje ich również bardzo mała ruchliwość mieszkaniowa – rzadko się przeprowadzają. Paryski Instytut 5 https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/STAT_11_80 6 Zubrzycka-Czarnecka A., Wsparcie osób starszych w środowisku zamieszkania we Francji, Raport Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2016 s. 134 7 Furet, Méhiri 2008, s. 22 Urbanistyczny mówi jedynie o ok. 200 tys. osób starszych rocznie, które decydują się na przeprowadzkę.
- Formy opieki senioralnej we Francji
Polityka senioralna prowadzona jest w ramach polityki społecznej. Biorąc pod uwagę, nie tylko ukierunkowanie działań na środowisko osób starszych, ale również wielkość nakładów finansowych, można powiedzieć, iż opieka senioralna jest bardzo ważnym aspektem dla francuskich władz. Kraj ten zajmuje piąte miejsce pośród państw Unii Europejskiej pod względem udziału wydatków na emerytury w PKB. W roku 2011 osiągnęły one 282 mld Euro, co stanowi 14,5% całego PKB kraju . Do tych wydatków można zaliczyć m.in.:
· wypłatę emerytur;
· zarządzenie systemem;
· świadczenia w zakresie pomocy społecznej (niektóre z nich);
· ubezpieczenia emerytalne.
Polityka senioralna we Francji ma charakter horyzontalny oraz hybrydowy. Obejmuje ona zagadnienia związane choćby z ubezpieczeniami czy opieką społeczną. Działanie te można podzielić na cztery obszary:
· ubezpieczenia emerytalne oraz pozostałe ubezpieczenia społeczne, np. zdrowotne;
· pomoc społeczna;
· usługi pozarządowych organizacji non-profit oraz przedsiębiorstw;
· inne obszary polityki społecznej – edukacyjnej, rodzinnej, na rzecz osób niepełnosprawnych itd.
Polityka społeczna Francji charakteryzuje się wielosektorowością. Przeważa jednak sektor publiczny. Za bardzo dużą część działań sektora publicznego odpowiada władza samorządowa, głównie na poziomie departamentu. Cały system francuskiej opieki społecznej jest zdecentralizowany. Stało się to głównie na podstawie reform z lat 1982, 1983 oraz 2004-2008. Z powodu fiskalizacji systemu ubezpieczeń społecznych jest on od pewnego czasu centralizowany.
Świadczenia pieniężne dla osób starszych
Podstawowym elementem polityki oraz wsparcia osób starszych we Francji są świadczenia pieniężne. Należą do nich odpowiednio:
· emerytury;
· finansowane z podatków świadczenia obowiązkowe oraz fakultatywne, publiczna pomoc społeczna; · fakultatywne świadczenia pochodzące z trzeciego sektora oraz sektora prywatnego, renta majątkowa.
Największe znaczenie w utrzymaniu finansowego bytu emerytów mają oczywiście emerytury. Należy przytoczyć tutaj najważniejszy moment dla zabezpieczenia osób starszych. Stało się to w roku 1945, gdy uchwalono ustawę o francuskim systemie zabezpieczenia społecznego. Przyjmowała ona nowoczesny i hojny system ubezpieczeń społecznych (system repartycyjny, który oparty jest na redystrybucji społecznej)11. Już jednak w 1947 roku odrzucono część założeń mówiących o unifikacji instytucjonalnej systemu i przyjęto na ich miejsce wiele kas branżowych. Niestety, wiele z nich okazywało się z czasem nierentowne. Do dziś stanowią one problem francuskiego systemu emerytalnego. Dodatkowo polityka niskiego wieku emerytalnego, łatwy dostęp do świadczeń emerytalnych oraz proces starzejącego się społeczeństwa spowodowały ciągle pogłębiający się deficyt finansowy francuskiego systemu emerytalnego.
Pomimo przedstawionych powyżej sygnałów o problemie istniejącego systemu, świadczenia emerytalne we Francji pozostają w dalszym ciągu na wysokim poziomie. W roku 2012 przeciętna emerytura wynosiła 1288 euro miesięcznie. Wysokość tego świadczenia była jednak zróżnicowana pod względem płci świadczeniobiorcy. Średnia jego wysokości wyniosła w tym samym roku 1654 euro dla mężczyzn oraz 951 euro dla kobiet. Z tego powodu emerytury są głównym źródłem utrzymania seniorów we Francji. Warto wspomnieć, iż stopa relatywnego ubóstwa seniorów spadła z 35% w latach 70 wieku XX do ok. 10% w roku 1996. Ustabilizowana jest ona na tym poziomie do dziś.
Emeryci, którzy z różnych powodów mają do tego podstawy, mogą ubiegać się również o inne świadczenia pieniężne. Mają one na celu uzupełnienie budżetu osób starszych.
