Nawłoć – zastosowanie i adekwatności lecznicze

Żółte połacie nawłoci pospolitej ( Solidago virgaurea L.) od lipca do jesieni zdobią łąki i nieużytki, a niekiedy także przydomowe ogrody. Choć w ostatnich dekadach wokół nawłoci narosło wiele kontrowersji – powodu inwazyjności niektórych gatunków i alergizujących pyłków – rodzima nawłoć jest od wieków ceniona w ziołolecznictwie. Roślinę nazywa się też „złotą dziewicą” czy „złotnikiem”, a jej wykorzystanie lecznicze opisali XVI‑ i XVII‑wieczni botanitycy, m.in. Adamus Lonicerus i Petrus Andreas Matthiolus. Dziś nauka potwierdza część tradycyjnych zastosowań – szczególnie w kontekście układu moczowego – oraz wskazuje na szereg innych adekwatności prozdrowotnych.

Poniższy artykuł przedstawia przegląd aktualnej wiedzy o nawłoci: od jej botanicznej charakterystyki, przez skład chemiczny i mechanizmy działania, po praktyczne wskazówki dotyczące przygotowania naparów. Aby ułatwić nawigację, przygotowaliśmy spis treści – kliknięcie w wybrany punkt przeniesie czytelnika do odpowiedniej części tekstu.

Nawłoć – charakterystyka i występowanie

Nawłoć pospolita należy do rodziny astrowatych (Asteraceae) i jest byliną dorastającą zwykle od 50 do 100 cm. Łodyga jest wzniesiona, sztywna i rozgałęzia się w górnej części, a zakończeniach rozgałęzień tworzą się efektowne wiechy drobnych, języczkowatych i rurkowatych kwiatów . Żółte kwiatostany stanowią najbardziej rozpoznawalną cechę gatunku. Liście odziomkowe są jajowate lub eliptyczne i piłkowane na brzegach, natomiast liście łodygowe są krótkogonkowe lub siedzące. Owocem jest niełupka z białym puchem kielichowym.

Rodzaj Solidago obejmuje około 100 gatunków. W Polsce rodzimym i najcenniejszym gatunkiem jest nawłoć pospolita, ale powszechnie spotyka się również gatunki pochodzenia północnoamerykańskiego, jak nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis) i nawłoć późna (S. serotina). Te obce gatunki są inwazyjne i wypierają rodzimą florę, dlatego przy zakładaniu ogrodu warto pamiętać, by wybierać rodzimą odmianę. Nawłoć pospolita rośnie na suchych łąkach, zboczach, skrajach lasów oraz nieużytkach. Długi okres kwitnienia – od lipca do września – sprawia, iż nawłoć jest cennym pożytkiem dla pszczół.

Historia i tradycja wykorzystania

Pierwsze wzmianki o zastosowaniu nawłoci pospolitej w celach leczniczych pochodzą z XVI wieku. W pismach botaników Adamusa Lonicerusa (1564) i Petrusa Andreasa Matthiolusa (1626) roślina opisywana jest jako środek moczopędny wykorzystywany w chorobach układu moczowego. Dawne zielniki podają także, iż napary i odwary z nawłoci stosowano przy schorzeniach wątroby, płuc czy nerek oraz zewnętrznie – na stany zapalne gardła, dziąseł i drobne krwawienia. W XVI–XVII wieku określano nawłoć mianem „złotej rózgi” lub „pogańskiego ziela na rany”, ponieważ żołnierze stosowali okłady z rośliny na trudno gojące się rany.

W czasach nowożytnych popularność nawłoci przygasła, jednak współczesna fitoterapia ponownie sięga po surowiec, zwłaszcza w profilaktyce zakażeń dróg moczowych. Europejska Agencja Leków (EMA) uznaje preparaty z nawłoci za tradycyjne leki ziołowe do łagodzenia niewielkich dolegliwości układu moczowego.

Skład chemiczny i substancje aktywne

Liczne adekwatności nawłoci wynikają z bogactwa związków biologicznie czynnych. Surowcem leczniczym jest ziele – górne części pędów wraz z liśćmi i kwiatami zbierane w okresie kwitnienia. Do najważniejszych grup substancji aktywnych należą:

• Flawonoidy – rutyna, kwercetyna, izoramnetyna i pochodne kemferolu. To one odpowiadają za działanie przeciwzapalne, przeciwutleniające oraz wzmacniające naczynia krwionośne.
• Saponiny triterpenowe – głównie wirgaureasaponiny oraz kwasy oleanolowy i ursolowy. Związki te odpowiadają za adekwatności moczopędne i przeciwobrzękowe.
• Fenolokwasy – kwas chlorogenowy, kawowy i ferulowy, które wykazują działanie przeciwutleniające i przeciwzapalne.
• Garbniki – posiadają adekwatności ściągające i przeciwzapalne na przewód pokarmowy.
• Olejek eteryczny – zawiera m.in. gamma‑kadinene, mircen, pinen i limonen; odpowiada za działanie przeciwdrobnoustrojowe i nadaje roślinie charakterystyczny zapach.
• Glikozydy fenolowe – przede wszystkim lejokarpozyd i wirgaureozyd A, których obecność tłumaczy silny efekt moczopędny.
• Polisacharydy – fruktany i kwas uronowy wykazujące działanie immunomodulujące i odtruwające.

Zestawienie tych grup substancji pozwala zrozumieć, skąd bierze się wielokierunkowe działanie ziela nawłoci. W przeglądzie przygotowanym dla czasopisma Biomolecules wskazano, iż w wodno‑alkoholowych wyciągach z nawłoci zidentyfikowano ponad 100 różnych związków, w tym liczne flawonoidy, kwasy hydroksycynamonowe i saponiny.

Właściwości lecznicze

Nawłoć pospolita posiada liczne adekwatności prozdrowotne potwierdzone tradycyjnym użyciem oraz badaniami farmakologicznymi. Najważniejsze z nich przedstawiono poniżej:

Diuretyczne (moczopędne)

Działanie moczopędne jest najlepiej udokumentowanym efektem nawłoci. Wyciągi z ziela zwiększają filtrację w kłębuszkach nerkowych i zmniejszają resorpcję zwrotną w kanalikach, prowadząc do większej objętości wydalanego moczu. Za działanie to odpowiedzialne są flawonoidy, saponiny oraz glikozyd fenolowy lejokarpozyd. W badaniach na szczurach stwierdzono, iż frakcje hydroksycynamonowe i saponinowe działają porównywalnie z furosemidem – popularnym lekiem moczopędnym. W randomizowanym badaniu z udziałem ludzi 100 kropli nalewki z nawłoci zwiększało diurezę o ok. 30 %.

Przeciwzapalne i przeciwobrzękowe

Flawonoidy i saponiny obecne w zielu hamują enzym konwertujący angiotensynę (ACE) oraz obojętną endopeptydazę (NEP), co – oprócz działania diuretycznego – wpływa na obniżenie ciśnienia i zmniejszenie obrzęków. Garbniki działają ściągająco i łagodzą stany zapalne błon śluzowych układu pokarmowego. Badania na modelach zwierzęcych potwierdziły, iż wyciągi wodne wykazują aktywność przeciwzapalną i przeciwwysiękową.

Przeciwdrobnoustrojowe i przeciwgrzybicze

Olejek eteryczny, saponiny i garbniki hamują rozwój bakterii i grzybów, szczególnie w obrębie dróg moczowych. W in vitro wyciągi nawłoci wykazały hamowanie tworzenia biofilmu oraz działanie bakteriostatyczne i fungistatyczne.

Przeciwrodnikowe i antyoksydacyjne

Flawonoidy (zwłaszcza rutyna i kwercetyna) wykazują silną aktywność przeciwutleniającą. Wyciągi alkoholowe z nawłoci hamują peroksydację lipidów i neutralizują wolne rodniki. Te adekwatności sprzyjają ochronie komórek przed stresem oksydacyjnym.

Spazmolityczne i rozkurczowe

Substancje czynne nawłoci oddziałują na receptory muskarynowe M2 i M3 oraz hamują kinazę białkową C, co prowadzi do rozluźnienia mięśni gładkich dróg moczowych i naczyń. Działanie rozkurczowe ułatwia odpływ moczu i łagodzi ból towarzyszący infekcjom dróg moczowych.

Odtruwające i wspomagające metabolizm

Flawonoidy wiążą produkty przemiany materii i ułatwiają ich wydalanie, dzięki czemu nawłoć posiada adekwatności odtruwające i wspomaga usuwanie toksyn. Napary są stosowane pomocniczo w nieżycie żołądka i jelit, nadmiernej fermentacji oraz dnie moczanowej.

Zastosowanie w fitoterapii

Na podstawie tradycyjnego zastosowania i dostępnych badań można wyróżnić kilka głównych obszarów, w których nawłoć jest cenionym surowcem leczniczym. Poniżej przedstawiono najważniejsze z nich:

1. Układ moczowy. Nawłoć stosuje się przy infekcjach pęcherza i cewki moczowej, zapaleniu miedniczek i kłębuszków nerkowych oraz w profilaktyce kamicy nerkowej. Diuretyczne działanie naparów przyczynia się do „przepłukiwania” dróg moczowych i utrudnia krystalizację soli mineralnych.
2. Nadciśnienie i obrzęki. Hamowanie ACE i NEP, zwiększona diureza i działanie rozkurczowe powodują obniżenie ciśnienia krwi oraz zmniejszenie obrzęków.
3. Dna moczanowa i reumatyzm. Połączenie działania przeciwzapalnego, przeciwhiperurykemicznego oraz odtruwającego pomaga w leczeniu dny moczanowej i schorzeń reumatycznych.
4. Problemy skórne. Okłady i przemywania z naparu łagodzą stany zapalne skóry, przyspieszają gojenie ran, zmniejszają obrzęki i zaczerwienienia. Wyciągi z nawłoci stosuje się także w kosmetykach przeznaczonych do nóg z żylakami i obrzękami .
5. Schorzenia górnych dróg oddechowych. Obecność saponin pozwala na wykorzystywanie nawłoci w nieżytach dróg oddechowych – napary działają wykrztuśnie i łagodzą kaszel.
6. Inne zastosowania. W medycynie ludowej ziele nawłoci było stosowane jako środek napotny w przeziębieniach, w nieżytach żołądka i jelit, a także jako napar oczyszczający w chorobach metabolicznych i zatruciach.

Formy i sposób stosowania

Surowiec z nawłoci jest dostępny w postaci suszu, herbatek, kapsułek i kropli. W fitoterapii najczęściej wykorzystuje się napary, odwary, nalewki oraz miód nawłociowy. Poniżej opisujemy przygotowanie i zalecane dawki – zawsze jednak warto skonsultować się z lekarzem lub fitoterapeutą.

Napar (herbatka). Jedną łyżkę suszonego ziela (ok. 1–2 g) zalać szklanką wrzątku i parzyć pod przykryciem 20 minut. Napar można pić 2–3 razy dziennie po szklance. Działa łagodniej niż odwar i jest polecany przy niewielkich dolegliwościach oraz do przemywania skóry.

Odwar. Jedną łyżkę ziela zalać szklanką zimnej wody, doprowadzić do wrzenia i gotować przez 5–10 minut. Odstawić na 30 minut, przecedzić i pić 3–4 razy dziennie po 100–120 ml. Odwar jest mocniejszy od naparu i stosuje się go przy większych problemach moczowych.

Nalewka. Nalewkę przygotowuje się zalewając 100 g świeżych kwiatów lub ziela (lub 100–200 g suszu) litrem alkoholu 40‑70 %. Po siedmiu dniach maceracji nalewkę odcedza się i przyjmuje po 10 ml 2–3 razy dziennie po rozcieńczeniu wodą. Nalewka stosowana jest przede wszystkim jako środek moczopędny i rozkurczowy.

Miód nawłociowy. Miód powstający z nektaru nawłoci ma jasną barwę i lekko kwaskowy smak. Wykazuje działanie moczopędne, przeciwzapalne i rozkurczowe na układ moczowo‑płciowy. Stosuje się go pomocniczo przy kamicy moczowej, nadciśnieniu i przerostach gruczołu krokowego.

Dzienna dawka suszonego ziela nie powinna przekraczać 6–12 g podzielonych na kilka porcji . Ze względu na możliwość interakcji z lekami moczopędnymi lub przeciwzakrzepowymi, przyjmowanie preparatów z nawłoci należy skonsultować z lekarzem.

Przeciwwskazania i środki ostrożności

Choć nawłoć jest uważana za surowiec bezpieczny, istnieją sytuacje, w których jej stosowanie może być niewskazane:

• Alergia. Osoby uczulone na rośliny z rodziny astrowatych mogą doświadczyć reakcji alergicznych – rumienia, pokrzywki lub świądu.
• Ciąża i karmienie piersią. Ze względu na brak danych bezpieczeństwa kobiety w ciąży i karmiące piersią powinny unikać stosowania nawłoci.
• Niewydolność nerek i serca. Diuretyczne działanie może pogorszyć obrzęki spowodowane chorobami serca lub ostrą niewydolnością nerek.
• Leki moczopędne i przeciwzakrzepowe. Preparaty z nawłoci mogą nasilać działanie leków moczopędnych oraz środków przeciwzakrzepowych. Przed rozpoczęciem kuracji należy skonsultować się z lekarzem.
• Dzieci. U dzieci poniżej 12 roku życia przed zastosowaniem należy zasięgnąć porady lekarza, by upewnić się, iż roślina jest bezpieczna.

Ciekawostki i inne zastosowania

Roślina miododajna. Nawłoć jest jednym z ostatnich pożytków w sezonie; jej kwiaty dostarczają pszczelom nektaru i pyłku od sierpnia aż do pierwszych przymrozków. Miód nawłociowy gwałtownie krystalizuje, ma kremowożółtą barwę i charakteryzuje się delikatnym smakiem . Podobnie jak sama roślina, miód wykazuje działanie moczopędne i rozkurczowe.

Kosmetyka. Ze względu na działanie przeciwzapalne i przeciwbakteryjne ekstrakty z nawłoci wykorzystuje się w żelach i kremach do pielęgnacji zmęczonych nóg, redukcji obrzęków oraz w preparatach na trądzik. Polisacharydy poprawiają nawilżenie skóry, a garbniki działają ściągająco.

Roślina inwazyjna. Choć rodzimy gatunek S. virgaurea nie jest agresywny, jego kuzyni – nawłoć kanadyjska i nawłoć późna – należą do gatunków inwazyjnych wypierających rodzimą florę. W wielu krajach obowiązuje zakaz sadzenia obcych gatunków, dlatego warto świadomie wybierać odmiany rodzime i kontrolować ich rozprzestrzenianie w ogrodzie.

Podsumowanie

Nawłoć pospolita to roślina o bogatej historii i imponującym wachlarzu adekwatności leczniczych. Surowiec zawiera flawonoidy, saponiny, fenolokwasy, garbniki, olejek eteryczny i glikozydy fenolowe, które wspólnie odpowiadają za działanie moczopędne, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, antyoksydacyjne i rozkurczowe. Preparaty z nawłoci są stosowane głównie w leczeniu infekcji układu moczowego i profilaktyce kamicy nerkowej, ale mogą również wspierać leczenie nadciśnienia, dny moczanowej, chorób skóry oraz nieżytów dróg oddechowych.

Nawłoć należy jednak stosować z rozwagą. Przeciwwskazania obejmują alergię na rośliny astrowate, niewydolność nerek i serca, a także okres ciąży i karmienia piersią. Ze względu na możliwość interakcji z lekami moczopędnymi i przeciwzakrzepowymi kurację zawsze warto skonsultować z lekarzem.

Warto pamiętać, iż każdy preparat ziołowy jest tylko elementem wspomagającym, a w przypadku poważnych problemów zdrowotnych nie zastąpi konsultacji medycznej. Mimo to nawłoć, odpowiednio stosowana, może stanowić cenne wsparcie w dbaniu o zdrowie układu moczowego i ogólną kondycję organizmu.

Bibliografia

1. Budzianowski, Jaromir, Barbara Thiem, and Małgorzata Kikowska. „Solidago virgaurea L.—Chemical composition, traditional and medicinal use, pharmaceutical properties, potential applications, and biotechnological studies—A review.” Medicinal Plants: Domestication, Biotechnology and Regional Importance (2021): 661-692.
2. Fursenco, Cornelia, et al. „Solidago virgaurea L.: a review of its ethnomedicinal uses, phytochemistry, and pharmacological activities.” Biomolecules 10.12 (2020): 1619.
3. Hebda, K. (2024). Nawłoć – adekwatności i zastosowanie. Blog Klaudyna Hebda. Pobrano z: klaudynahebda.pl.
4. Koziarska, M. (2023). Rola nawłoci pospolitej w walce o zdrowie układu moczowego. Radioklinika.pl. Pobrano z: radioklinika.pl.
5. Lamer-Zarawska, Eliza. Fitoterapia i leki roślinne. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2013.