Nauczyciel włączający w działaniu, czyli o planowaniu procesu nauczania w ramach edukacji inkluzywnej

Edukacja włączająca jest formą kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkołach ogólnodostępnych, która zakłada równe szanse edukacyjne dla wszystkich młodych ludzi, niezależnie od ich możliwości i ograniczeń.

Jej podstawę stanowi ścisła kooperacja z innymi instytucjami, zwłaszcza z poradnią psychologiczno-pedagogiczną. Inkluzja stawia szereg wymagań szczególnie przed nauczycielami, którzy potrzebują gruntownego przygotowania zawodowego. Badanie TALIS 2013 przeprowadzone przez Instytut Badań Edukacyjnych wykazało, iż jako najważniejszy temat szkoleń nauczyciele wskazywali pracę z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi oraz indywidualizację nauczania. Może to oznaczać, iż ich kompetencje w tych zakresach są niewystarczające i wymagają pogłębienia.

Wzorcowy nauczyciel pracujący w szkole włączającej wykazuje się postawą poszukującą, pozytywnym nastawieniem do innowacji, otwartością wobec odmienności i poczuciem odpowiedzialności za wszystkich uczniów. Punktem wyjścia jego działań jest diagnoza niespecjalistyczna, która polega na wstępnym rozpoznaniu potrzeb podopiecznych. Diagnoza ta, w razie potrzeby, może zostać pogłębiona za pośrednictwem współpracy z zespołem specjalistów. Choć relacja między nauczycielami przedmiotowymi a psychologami i pedagogami przynosi z reguły owocne rezultaty, obarczona jest wieloma trudnościami. Obie grupy zobligowane są zatem do jasnego określenia zakresu swoich obowiązków wobec całej szkolnej społeczności.

Wielowymiarowe wsparcie nauczycieli powinno mieć charakter organizacyjny, metodyczny i psychologiczny, a zatem przejawiać się w całym procesie dydaktyczno-wychowawczym. Ta grupa zawodowa musi być gotowa na nieustanne modyfikowanie warsztatu pracy, zdobywanie nowych kompetencji, wyznaczanie obszarów dalszego rozwoju, a także poszukiwanie rozwiązań podnoszących jakość kształcenia uczniów. Nie wszystko jednak leży w rękach nauczycieli – ich działania w dużej mierze zależne są atmosfery poszczególnych szkół oraz różnych czynników zewnętrznych, politycznych i ekonomicznych (wielkość klas, bariery przestrzenne, warunki dla kadr itp.)

Sposób planowania procesu nauczania w klasie zróżnicowanej autorstwa Carol Ann Tomlinson i Jaya McTighe’a (za: Iwoną Kołodziejek)

Przekształcanie szkół ogólnodostępnych w szkoły inkluzywne obejmuje zmiany w różnych obszarach, m.in. w sposobie organizacji procesu edukacyjnego. Jego podstawowym założeniem jest indywidualizacja, rozpoczynająca się już na etapie konstruowania planu kształcenia. Planowanie powinno więc odbywać się z dużym wyprzedzeniem, uwzględniać jeden temat zajęć dla wszystkich uczniów oraz realizację założeń podstawy programowej przy dostosowaniu celów lekcji do poszczególnych uczniów.

Pierwszy etap planowania

Pierwszy etap planowania procesu edukacyjnego polega na określeniu pożądanych rezultatów, czyli celów kształcenia dla danego działu. Chcąc je wyznaczyć, należy:

• podjąć refleksję na temat głównych idei przedmiotu
• wskazać najważniejsze pojęcia (powiązania między nimi, możliwe błędne koncepcje)
• zadać najważniejsze pytania (prowokujące, pogłębiające rozumienie, ułatwiające dzielenie się efektami uczenia)

Działania te powinny prowadzić do wyodrębnienia wiedzy i umiejętności, które w przyszłości ma zdobyć uczeń.

Drugi etap planowania

W drugim etapie planowania zostaje określony sposób, w jaki uczeń zademonstruje osiągnięcie wyznaczonego celu. W związku z tym tworzone są:

• kryteria oceny zadań sprawdzających (ocena nauczycielska)
• plany dotyczące sposobu dokonywania samooceny przez ucznia

Trzeci etap planowania

Trzeci etap obejmuje planowanie aktywności służących osiągnięciu wyznaczonego celu przez ucznia. Projekty poszczególnych lekcji powinny spełniać następujące kryteria:

• uczniowie znają cel, wiedzą, dokąd zmierzają
• aktywności są tak przygotowane, żeby angażowały uczniów – „chwytały ich uwagę”
• uczniowie zostają wyposażeni we wszystko, czego potrzebują do zrozumienia kluczowych idei działu i rozwoju kompetencji
• uczniowie mają czas na refleksję nad kluczowymi pojęciami, zrozumienie procesu nauczania i ewaluację
• zaplanowane działania uwzględniają talenty i zainteresowania uczniów

Ten zaprezentowany w uproszczeniu model planowania procesu nauczania w klasie zróżnicowanej pozwala na dostosowanie treści, metod i form pracy do możliwości i potrzeb każdego ucznia. Indywidualizacja nie musi oznaczać obniżonego poziomu zadań – nie zakłada ona zawsze jednej, z góry ustalonej ścieżki dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Na etapie konstruowania planu kształcenia nauczyciel powinien uwzględnić wskazania z ewentualnych opinii lub orzeczeń, a następnie określić minimalne wymagania, które umożliwią wszystkim uczniom zdobywanie wiedzy i rozwijanie umiejętności zawartych w podstawie programowej. Podopiecznym osiągającym ustalone minimum należy wyznaczać kolejne cele, tak aby podejmowane na lekcji aktywności stanowiły dla nich wyzwanie.

Bibliografia:

1. Kołodziejek I., Indywidualizacja nauczania jako odpowiedź na zróżnicowane potrzeby edukacyjne wszystkich uczniów, [w:] Każdy uczeń jest ważny. Indywidualizacja na lekcji języka polskiego,red. A. Janus-Sitarz, Kraków 2017 (Edukacja Nauczycielska Polonisty, t. 27).
2. Polscy nauczyciele i dyrektorzy w Międzynarodowym Badaniu Nauczania i Uczenia się TALIS 2013, red. K. Hernik, Warszawa 2015.

Autorka: Joanna Pałka

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli