Jakie są nowe obowiązki i odpowiedzialność lekarzy oraz placówek medycznych wynikające z uchwalenia zestawu nowelizacji przepisów, wprowadzonych ustawą z 13 lipca 2023 r. o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przemocy w rodzinie?
Tragedia, która zmieniła prawo
Wiosną 2023 r. Polskę poruszył dramat 8-letniego Kamila z Częstochowy – zmarłego na skutek rozległych obrażeń doznanych w wyniku brutalnej przemocy domowej. Mimo licznych kontaktów z systemem ochrony zdrowia żadna z placówek ani żaden z lekarzy nie zgłosił podejrzenia stosowania przemocy wobec dziecka. Ta systemowa porażka państwa i służb doprowadziła do przyspieszenia prac legislacyjnych nad pakietem ustaw reformujących procedury interwencyjne. Efektem tych zmian stało się uchwalenie tzw. Lex Kamilek – zestawu nowelizacji przepisów, wprowadzonych ustawą z 13 lipca 2023 r. o zmianie niektórych ustaw w celu przeciwdziałania przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2023 r. poz. 1606).
Nowa regulacja – fundamenty prawne „Lex Kamilek”
Nowelizacja objęła między innymi ustawę z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz.U. z 2023 r. poz. 1516 ze zm.), ustawę z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej (Dz.U. z 2021 r. poz. 1249 ze zm.) oraz Kodeks postępowania karnego (ustawa z 6 czerwca 1997 r., Dz.U. z 2024 r. poz. 341 ze zm.).
Zgodnie z art. 40 ust. 2a ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nie obowiązuje, gdy zachodzi podejrzenie przemocy wobec małoletniego, a lekarz zobowiązany jest powiadomić o tym fakcie odpowiednie organy. Podkreślić przy tym należy, iż pośrednio obowiązek taki wynikał już z art. 304 § 1 k.p.k., który wskazuje, iż każdy, kto dowiedział się o przestępstwie ściganym z urzędu (a takim jest przemoc wobec dzieci), w tym dotyczącym małoletniego, ma obowiązek niezwłocznie zawiadomić prokuraturę lub policję.
Obowiązki w różnych typach placówek medycznych
Obowiązki wynikające z „Lex Kamilek” dotyczą zarówno szpitali, jak i przychodni oraz gabinetów prywatnych. W przypadku szpitali konieczne jest wdrożenie procedur obejmujących dokumentowanie obrażeń oraz bezzwłoczne informowanie organów ścigania lub sądu rodzinnego o każdym zaobserwowanym przypadku.
W przychodniach podstawowej opieki zdrowotnej i nocnej pomocy lekarskiej lekarze powinni zwracać szczególną uwagę na powtarzające się urazy, zaniedbania oraz nietypowe zachowanie dziecka. choćby jeżeli nie ma pewności co do źródła obrażeń lekarz ma obowiązek zgłoszenia podejrzenia. Prywatni lekarze oraz lekarze dentyści, niezależnie od formy prawnej prowadzenia działalności, zobowiązani są do takich samych działań. Ustawodawca nie wprowadził bowiem rozróżnienia pomiędzy lekarzami pracującymi w placówkach publicznych i prywatnych. Chociaż stomatologia nie jest intuicyjnie łączona z rozpoznawaniem przemocy, to nowe obowiązki dotyczą również lekarzy dentystów.
Powinni oni zwracać uwagę na wszelkie ewentualne urazy czaszkowo-twarzowe, które mogą być skutkiem przemocy stosowanej wobec pacjenta. Na marginesie warto przy tym dodać, iż obowiązki wynikające z „Lex Kamilek” obejmują również pozostały personel medyczny, jeżeli jest świadkiem występowania obrażeń, a nie jedynie lekarzy i lekarzy dentystów.
Sankcje za zaniechanie i ochrona lekarzy
Zaniechanie obowiązku zawiadomienia może skutkować odpowiedzialnością zawodową (zgodnie z przepisami ustawy o izbach lekarskich), cywilną, a także karną – na podstawie art. 160 § 1 oraz art. 231 § 1 Kodeksu karnego (przestępstwa na rażenie na niebezpieczeństwo oraz nadużycia uprawnień przez funkcjonariusza, które są zagrożone karą do trzech lat pozbawienia wolności).
W sytuacji, gdy lekarz działa w dobrej wierze, nie ponosi odpowiedzialności za niepotwierdzenie się podejrzenia. Liczy się sama reakcja, a nie ostateczny wynik działań śledczych. Regulacja w tym zakresie ma na celu pozbycie się obaw dotyczących własnej odpowiedzialności w sytuacji braku pewności co do stosowania przemocy. Ustawodawca wyszedł z założenia, iż każdy, choćby wątpliwy przypadek lepiej zweryfikować, niż przeoczyć, co mogłoby doprowadzić do kolejnych tragedii.
Dobre praktyki i zalecenia organizacyjne
Jedną z ważniejszych zmian wprowadzonych w omawianych przepisach jest ta, aby każda placówka ochrony zdrowia wdrożyła politykę wewnętrzną dotyczącą rozpoznawania i reagowania na przemoc wobec dzieci. W tym celu warto korzystać z wytycznych Ministerstwa Zdrowia, Narodowego Funduszu Zdrowia oraz rekomendacji Rzecznika Praw Dziecka. Wewnętrzne procedury powinny być zgodne z obowiązującymi przepisami dotyczącymi danej działalności leczniczej (na przykład rozporządzeniem ministra zdrowia z 6 listopada 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej). Wprowadzenie procedur ma na celu wsparcie personelu, który działając w ich obrębie nie dość, iż wie, jakie kroki należy podjąć, to przede wszystkim dostaje legitymację do działania niejako w ramach odgórnych zarządzeń, co znacząco zdejmuje ciężar w kontekście relacji z pacjentami.
Podsumowanie
„Lex Kamilek” wprowadził nową jakość w systemie ochrony dzieci przed przemocą. Lekarz ma reagować – nie oceniać, nie prowadzić śledztwa, ale natychmiast zawiadamiać odpowiednie instytucje. Nowelizacje ustawowe wyraźnie przesunęły odpowiedzialność z organów ścigania także na podmioty medyczne. W praktyce jednak to te podmioty mają możliwość wykrycia przemocy, gdyż organy ścigania – pomimo posiadania narzędzi do ścigania i karania sprawców, najczęściej nie są w stanie ujawnić zdarzenia. Praktyka pokazała, iż liczenie na adekwatną postawę obywatelską np. sąsiadów to również zbyt mało.
Mapa drogowa
Powstaje zatem pytanie, co tak naprawdę powinny zrobić placówki, jakie kroki powinni podejmować lekarze. Poniżej zbiór ogólnych reguł, które powinny być spełnione.
1. Po pierwsze działania prewencyjne. Osoba, która w swojej pracy ma kontakt z dziećmi, jest zobowiązana do przedłożenia zaświadczenia z Krajowego Rejestru Karnego o niekaralności, a także przejść pozytywną weryfikację w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym.
2. Każda placówka medyczna lub prywatny gabinet, w którym mogą być leczone osoby małoletnie, musi wprowadzić standardy ochrony dzieci. Z obowiązku tego zwolnione są jednoosobowe gabinety, które nie korzystają z personelu pomocniczego (przy czym nie chodzi jedynie o personel medyczny, a jakikolwiek). Standard ten powinien być dostosowany do realiów danej placówki, a także musi być jawny, ogólnodostępny i napisany językiem przystępnym dla małoletnich lub stworzony w dwóch wersjach. Standardy powinny określać przede wszystkim:
- zasady postępowania i traktowania małoletniego, aby zapewnić mu odpowiedni komfort, a także określać zachowania niedozwolone wobec małoletnich,
- zasady i procedury podejmowania interwencji w sytuacji podejrzenia krzywdzenia małoletniego,
- procedury i osoby odpowiedzialne za składanie zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego, zawiadomienie sądu – trudno sobie wyobrazić, aby działania takie nie były odpowiednio skoordynowane zwłaszcza w większych placówkach i szpitalach,
- zasady i sposób udostępniania rodzicom albo opiekunom prawnym lub faktycznym standardów do zapoznania się z nimi,
- osoby odpowiedzialne za przyjmowanie zgłoszeń o zdarzeniach zagrażających małoletniemu i udzielenie mu wsparcia (warto, aby standardy zawierały konkretne dane jednostek, numery telefonów itp. podmiotów, do których należy zgłosić podejrzenie stosowania przemocy wobec dziecka)
- sposoby dokumentowania poszczególnych przypadków.
Zatem osoba zatrudniona w placówce medycznej, szpitalu, przychodni powinna przede wszystkim zastosować się do stworzonych standardów i przestrzegać konkretnej, określonej dla danej jednostki procedury.
3. jeżeli taka procedura nie istnieje lub dana placówka nie ma obowiązku stworzenia standardów, wówczas odpowiedzialność za zgłoszenie danego przypadku spoczywa bezpośrednio na osobie, która powzięła wątpliwości co do sytuacji małoletniego.
4. Komu należy zgłosić podejrzenie stosowania przemocy?
- policji – w sytuacji gdy zachodzi podejrzenie przestępstwa (np. przemoc, przestępstwa seksualne),
- prokuraturze – co do zasady w przypadku podejrzenia przestępstwa, które wymaga postępowania prokuratorskiego, jednakże zgłoszenie kierowane do policji zostanie przekazane zgodnie z adekwatnością, zatem będzie również poprawne,
- kierownikowi jednostki – jeżeli naruszenia dopuścił się pracownik,
- służbom interwencji lub pomocy (na przykład opieka społeczna) – gdy potrzebna jest bezpośrednia pomoc dla dziecka i rodziny.
Tekst rady prawnego Wojciecha Lipiaka – opublikowano w Biuletynie Wielkopolskiej Izby Lekarskiej 6/2025.
Przeczytaj także: „Lekarze, nie lękajcie się”.
