Ze względu na różnorodność czynników prowadzących do występowania niezgodności recepturowych, w tej chwili możemy wyróżnić podstawowy podział na niezgodności chemiczne oraz fizyczne. Te pierwsze opierają się o zjawiska chemiczne, podczas których często dochodzi do powstania nowych substancji (nieaktywnych lub choćby toksycznych dla pacjenta).
Obecnie do tej klasy zalicza się reakcje podwójnej wymiany, zjawisko wytrącania słabych zasad i kwasów, reakcje utleniania i redukcji, hydrolizę, tworzenie związków kompleksowych oraz inaktywację pepsyny. Wśród niezgodności fizycznych, które opierają się na zjawiskach fizycznych, wyróżnia się zjawiska euteksji, adsorpcji, wysolenia, a także higroskopijność. Powyższe zmiany mogą być dostrzegalne zaraz po sporządzeniu leku recepturowego (np. wytrącenie osadu) lub powstać po pewnym czasie (np. niezgodność pomiędzy euceryną a roztworem wodnym witaminy A).
Niezgodności fizyczne
W stałych postaciach leków, szczególnie w proszkach, może dochodzić do zmiany we adekwatnościach substancji recepturowych. Mogą się one objawiać poprzez np. zmianę rozpuszczalności, przezroczystości, zmiany zabarwienia, zapachu lub lepkości. Mogą one powodować osłabienie działania farmakologicznego użytych składników.
Często zdarza się, iż w wyniku dodania jednej substancji do drugiej, dochodzi do znacznego obniżenia temperatury topnienia, w wyniku czego mieszanina ulega wilgotnieniu. To zjawisko jest znane, jako euteksja, a mieszaninę, która powstaje w ten sposób, nazywa się eutektyczną. Aby móc zapobiec wystąpienia tego zjawiska, niezgodne składniki należy rozdzielić od siebie podczas wykonywania danej postaci leku. Można również dodać substancje o wyższej temperaturze topnienia (np. wosk) w przypadku czopków.
Niektóre z substancji charakteryzuje zdolność do pochłaniania wilgoci z otoczenia (tzw. higroskopijność). W przypadku wieloskładnikowej recepty dodatek tej substancji może powodować powstanie mieszaniny higroskopijnej. Istnieje kilka sposobów, aby uniknąć temu zjawisku. W przypadku proszków należy dodać substancję niehigroskopijną (obojętną, np. laktozę) lub rozdzielić od siebie składniki odpowiedzialne za wchłanianie wody. Należy unikać jednocześnie rozsypywania proszków do kapsułek skrobiowych. Otrzymana postać leku powinna być również przechowywana w szczelnym pojemniku.
Kolejnym przykładem niezgodności fizycznej jest adsorpcja, która odnosi się do gromadzenia substancji na powierzchni ciała. Jest rezultatem oddziaływań powierzchniowych, które powodują zatrzymanie substancji na granicy faz. Aby uniknąć tego rodzaju niezgodności, zaleca się oddzielenie niezgodnych składników oraz unikanie mieszania substancji aktywnych z substancjami adsorbującymi, np. z węglem aktywnym.
W przypadku występowania w recepcie, co najmniej dwóch niemieszających się ze sobą cieczy, należy dodać substancję pomocniczą, zmienić rozpuszczalnik na inny lub zastosować dodatkowy emulgator. Możliwa jest również zmiana stężenia substancji czynnej, jednak warto skonsultować to z lekarzem.
Zjawisko wysolenia często powoduje powstawanie zmętnienia lub osadu. Niezgodność ta dotyczy najczęściej koloidalnych związków srebra (Protargol, Collargol, targezyna). Aby zapobiec tej niezgodności, należy stosować odpowiednie środki izotonizujące (jeśli istnieje taka możliwość) lub rozdzielić niezgodne składniki. W kroplach do oczu można zastosować 1,6% roztwór azotanu potasu, a w kroplach do nosa – 5% roztwór glukozy.
Czytaj także: 5 najbardziej problematycznych niezgodności recepturowych
Niezgodności chemiczne
W płynnych postaciach leków, szczególnie w przypadku mieszanek i roztworów, może dochodzić do interakcji między poszczególnymi składnikami. Są to często niezamierzone reakcje, które mogą prowadzić do unieczynnienia substancji leczniczej lub brak efektu terapeutycznego.
Do popularnych niezgodności chemicznych zalicza się reakcje wytrącania trudno rozpuszczalnych zasad z roztworów soli słabych zasad lub kwasów. Występowanie tej niezgodności zależy od odczynu roztworu (pH), stężenia roztworu oraz rodzaju użytej substancji. W praktyce najczęściej dochodzi do wytrącania fenobarbitalu lub innych alkaloidów. Aby zapobiec reakcjom strąceniowym, należy oddzielić od siebie niezgodne ze sobą substancje.
Reakcje utleniania – redukcji, określane zwyczajowo reakcjami redoks, definiowane są jako procesy chemiczne, w których dochodzi do utlenienia lub redukcji substancji leczniczej. Na przebieg tej reakcji wpływają m.in. rodzaj reagujących substancji, stężenia roztworów, środowisko oraz obecność katalizatorów. Aby uniknąć tej niezgodności, ważne jest unikanie łączenia tych składników ze sobą.
Hydroliza polega na oddziaływaniu jonów soli z cząsteczkami innej substancji. W wyniku tego powstaje produkt o innych adekwatnościach fizykochemicznych. Przebiega ona w roztworach wodnych, np. antybiotyków, alkaloidów, glikozydów nasercowych. W celu uniknięcia reakcjom hydrolizy, należy również oddzielić składniki od siebie.
Jedną z ciekawszych niezgodności chemicznych jest inaktywacja pepsyny w obecności np. kwasu solnego o stężeniu 10%, etanolu lub garbników występujących w nalewkach. Ważne jest, aby stosowanie adekwatnej kolejności dodawania składników danej recepty, aby zachować pełną aktywność pepsyny, tzn. w pierwszej kolejności należy rozpuścić pepsynę w wodzie (dostępnej w recepcie), dodać inne składniki w stanie ciekłym (np. nalewkę), a na końcu substancję niezgodną.
Uniwersalny sposób rozwiązywania niezgodności
Po otrzymaniu recepty od pacjenta, należy sprawdzić receptę pod kątem formalnym i merytorycznym. W przypadku niespełnienia wymaganych warunków, należy dokonać korekty recepty i ponownie przystąpić do weryfikacji recepty. jeżeli recepta spełni wymagane warunki, można przystąpić do wykonania leku recepturowego orz ocenić możliwość wystąpienia niezgodności pomiędzy składnikami z recepty. W przypadku braku niezgodności można wykonać lek recepturowy zgodnie z aktualnie obowiązującymi zasadami.
W przypadku stwierdzenia wystąpienia niezgodności, należy ocenić rodzaj niezgodności, zidentyfikować ją oraz wybrać odpowiednie rozwiązanie w celu jego wyeliminowania. W przypadku niezgodności chemicznych oraz fizycznych najczęściej należy oddzielać od siebie niezgodne składniki lub unikać łączenia ze sobą składników niezgodnych.
Podsumowanie
Lek recepturowy musi charakteryzować się wysoką jakością sporządzenia. Osiągnięcie tego celu przewidzianego dla danego leku zależy przede wszystkim od wiedzy i doświadczenia osoby sporządzającej lek. Ich wczesne wykrycie pozwala uniknąć niekorzystnych skutków. Koniecznie jest jednak to, aby farmaceuta podejmował interwencje w każdym przypadku, gdy uzna to za stosowne. jeżeli wykryje niezgodność, powinien on poprawić receptę poprzez:
- dodatek substancji pomocniczej ułatwiającej przygotowanie postaci leku,
- zmianę postaci surowca farmaceutycznej z rozpuszczalnej na nierozpuszczalną (lub odwrotnie),
- zmianę rozpuszczalnika i/lub jego ilości,
- zmniejszenie ilości surowca recepturowego w przypadku przekroczenia dawki maksymalnej,
- wybór odpowiednich rozpuszczalników,
- zastosowanie adekwatnej techniki sporządzania,
- zmianę postaci leku.
Farmaceuci oraz studenci powinni ciągle doskonalić się w zakresie leków recepturowych, aby móc wykonywać je adekwatnie. Stały rozwój oraz edukacja jest niezbędna dla zapewnienia pacjentom bezpiecznej, skutecznej oraz odpowiedzialnej opieki zdrowotnej.
Autor: Damian Pielorz
Literatura:
- Gajewska M, Sznitowska M, red. Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji. Warszawa, Polska: Fundacja Pro Pharmacia Futura; 2019.
- Jachowicz R, red. Receptura apteczna. Sporządzanie leków jałowych i niejałowych. Warszawa, Polska: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2021.
- Sznitowska M, red. Farmacja stosowana. Technologia postaci leku. Warszawa, Polska: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 2017.
- Marszał L. Receptura płynnych postaci leków. W teorii i praktyce. Warszawa, Polska: Farmapress; 2014.
- Redakcja Aptekarza Polskiego. Trudności i niezgodności recepturowe. https://www.aptekarzpolski.pl/wiedza/trudnosci-i-niezgodnosci-recepturowe/. Opublikowano 2020. Dostęp 07.08.2023.
- Cieślik P, Żołna B, Woźniczka K, Gwarda-Matyjaszczyk K, Cimała R, Żmudzka E et al. Receptura – niezbędnik dla początkujących i zaawansowanych. Kraków, Polka: Wydawnictwo Farmaceutyczne; 2022.
