Artykuł Aleksandry Kruszewskiej z Wydziału Nauk Społecznych Katedry Pedagogiki Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza w Częstochowie, Stanisławy Nazaruk z Wydziału Nauk Społecznych i Humanistycznych Zakładu Pedagogiki Akademii Bialskiej Nauk Stosowanych im. Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, i Ewy Grygiel z Miejskiego Przedszkola nr 29 w Częstochowie:
Na początku grudnia 2019 r. w mieście Wuhan, w chińskiej prowincji Hubei, wybuchła epidemia COVID-19. Wywołał ją nowy wirus SARS-CoV-2 z ciężkim zespołem ostrej niewydolności oddechowej (Ze-Liang i in, 2020; Zhu i in., 2020). 30 stycznia 2020 r. Światowa Organizacja Zdrowia ogłosiła wybuch epidemii jako stan zagrożenia zdrowia publicznego o zasięgu międzynarodowym. Postrzegane ryzyko choroby skłoniło wówczas wiele rządów do ustanowienia różnych środków ochronnych (Zhang, Liu, 2020). Pandemia COVID-19 spowodowała masowe, destrukcyjne zmiany i stała się zagrożeniem we wszystkich krajach w wielu sektorach, również w tych, które są niezbędne do optymalnego rozwoju dzieci (UNICEF, 2021). Wymienione destrukcyjne skutki pandemii dotyczyły szczególnie pogorszenia stanu zdrowia obywateli, wzrostu liczby zgonów, bankructw wielu firm, zmian w strukturze zatrudnienia (Dai i in. 2021). Zakłócenia dotyczyły również funkcjonowania żłobków, przedszkoli i szkół, w których doszło do zamiany trybu edukacji stacjonarnej na edukację zdalną.
Odpowiedzialność i opieka nad dziećmi w rzeczywistości trwania pandemii COVID-19 stanowiły jedno z głównych wyzwań wśród obowiązków rodziców. Nowa sytuacja, niespotykana do tej pory, wymogła na rodzicach dzieci konieczność błyskawicznego przystosowania warunków domowych do potrzeb edukacji dziecka w formie zdalnej (Misirli, Ergulec, 2021; Laguna i in., 2021). Reorganizacji wymagały również dotychczasowe formy opieki nad dzieckiem oraz przygotowanie ich do radzenia sobie w nieprzewidywalnych sytuacjach. To jakże ważne zadanie przygotowania dzieci w wieku przedszkolnym do nowej sytuacji uwarunkowanej pandemią COVID-19, znalazło się nie tylko w rękach rodziców, ale także nauczycieli wychowania przedszkolnego.
Zjawiska związane z zagrożeniem zdrowia spowodowane przez COVID-19 postawiły przed nauczycielami wiele nowych zadań (Kruszewska, Nazaruk, Szewczyk, 2020). Nauczyciele na początku zdalnej edukacji nie dysponowali jeszcze skutecznymi i bezawaryjnymi komunikatorami do prowadzenia zajęć on-line (UNESCO, 2020; Hargreaves, 2021). Sytuacja zmieniała się dopiero w roku szkolnym 2021/2022. Wówczas większość lekcji i zajęć prowadzona była przy użyciu platformy Microsoft Teams, która pozwoliła m.in. na realizację lekcji w czasie rzeczywistym, nawiązanie kontaktu nauczyciela z uczniem oraz rodzicami, a także zebranie pomocy dydaktycznych w jednym miejscu (Ambroziak, 2020). Z punktu widzenia założeń systemu szkolnego nie tylko zadanie, ale wręcz obowiązek realizowania i zaspokajania potrzeb edukacyjnych i rozwojowych dzieci będących głównym podmiotem edukacji należy do obowiązków nauczycieli. Wyjątkowość tych potrzeb wynika ze specyfiki okresu rozwojowego dziecka, jakim jest okres przedszkolny. W tym okresie rozwojowym dziecko uczy się norm, zachowań, przyswaja wartości, kształtuje swoją osobowość (Boyd, Bee, 2008). Ponadto w tym okresie dziecka mechanizmy naśladownictwa i identyfikacji są bardzo silne, a nauczyciele występują w roli ,,osób znaczących”, stanowiących często chętnie naśladowany wzór zachowań (Karbowniczek, 2006).
Oprócz zaspokajania wskazanych potrzeb dzieci, uczniów, które można z całą pewnością umiejscowić w tzw. uwarunkowaniach edukacyjnych i wychowawczych sprzężonych z wiekiem rozwojowym, należy wskazać na czynniki nieprzewidywalne, które w każdej chwili mogą dotknąć każdego z nas, rodzinę i całą społeczność. Mogą zagrażać życiu i zdrowiu, np. w sytuacji określanej mianem pandemii (Heitzman, 2020). W tym miejscu nasuwa się istotne pytanie: jak w warunkach pandemii spowodowanej COVID-19 odnaleźli się rodzice dzieci w wieku przedszkolnym, biorąc pod uwagę wiele uwarunkowań kształtujących ich rozwój, zmianę formy nauczania z tradycyjnej na zdalną, kształtowanie emocji i postaw, nabywanie umiejętności komunikacji i zachowań w grupie. Czy dotychczasowe doświadczenie rodziców wystarczy im do rozwiązywania trudnych sytuacji swoich dzieci? Czy oprócz kompetencji wychowawczych potrzebne są rodzicom inne? To najważniejsze pytania, jakie z pewnością można postawić rodzicom, których niewątpliwie zaskoczyła nowa formuła nauczania w czasie pandemii (Regulska i in., 2021).
Władze oświatowe wprowadzały różne formy nauczania dzieci w szkołach (stacjonarne, zdalne, hybrydowe), w zależności od nasilenia pandemii, jednak przedszkolaki na ogół były pod stacjonarną opieką swoich nauczycieli w placówkach. Należało, mimo różnego wieku, prowadzić z dziećmi pogadanki i wyjaśniać zasady bezpieczeństwa (UNICEF, 2020). W trakcie trzeciej fali pandemii ograniczono funkcjonowanie placówek przedszkolnych, chociaż było to działanie nie do zaakceptowania wcześniej. Opieka nad dziećmi spadła na pracujących rodziców, a forma zajęć on-line stała się dużym problemem. Kontakt z przedszkolakami został ograniczony, co wpłynęło na charakter pracy nauczycieli – przybyło im więcej obowiązków związanych z przygotowaniem materiałów do prowadzenia zajęć edukacyjnych w warunkach nauki zdalnej (Bielecka, Dudzik, 2021, s. 83–94; Jaskulska, Jankowiak, 2020b). Niewątpliwie zmienił się charakter pracy nauczyciela. Mniejszy był kontakt z dziećmi ale za to zdecydowanie więcej pracy edukacyjnych i dostosowaniem ich do warunków nauki zdalnej. Nauczyciele przeznaczali na to zdecydowanie więcej czasu w porównaniu z czasem przed pandemią (Jaskólska, Jankowiak, 2020a).
Rozumienie przez dzieci zjawiska zarażenia (tj. przenoszenia choroby poprzez bliskość lub kontakt fizyczny) jest szczególnie ważnym obszarem badania przyczynowego uczenia się we wczesnym dzieciństwie. Wpływa to na sposób zdobywania przez dzieci wiedzy biologicznej i rozumienia nieoczywistych adekwatności i mechanizmów zachorowań. Zrozumienie przenoszenia chorób rozwija się w sposób fragmentaryczny i jest zorganizowane w spójne ramy pojęciowe dopiero wtedy, gdy dzieci zrozumieją złożone procesy biologiczne, które leżą u podstaw przenoszenia chorób. Tak więc, chociaż małe dzieci mają pewną wiedzę na temat zachowań ryzykownych, takich jak zarazki, dzieci nie rozwijają spójnej teorii przyczynowej dotyczącej przenoszenia chorób, aż do okresu średniego dzieciństwa (Leotti i in., 2021).
Niewątpliwie pandemia COVID-19 stworzyła wyjątkową sytuację do refleksji naukowej i zbadania wpływu nieformalnych doświadczeń edukacyjnych na wiedzę dzieci w zakresie przenoszenia chorób i ich późniejszych zachowań. Możliwe na przykład, iż biorąc pod uwagę wytyczne dotyczące dystansu społecznego, rodzice częściej niż kiedykolwiek wcześniej rozmawiali ze swoimi dziećmi o przenoszeniu chorób. Te nieformalne rozmowy mogą ułatwiać przekazywanie informacji związanych z chorobą, a tym samym edukację o przyczynach przenoszenia choroby u dzieci, dotyczącą zarówno COVID-19, jak i ogólnie chorób zakaźnych, ponieważ przenoszenie jest podobne w przypadku wielu patogenów.
W związku z przedstawioną z konieczności w uproszczeniu potrzebą realizacji zadań opiekuńczych, wychowawczych i edukacyjnych w czasie pandemii w stosunku do dzieci w wieku przedszkolnym przez rodziców i nauczycieli oraz mając jednocześnie na uwadze troskę o prawidłowy rozwój dzieci, dostrzeżono potrzebę przeprowadzenia badań sondażowych, których głównym celem uczyniono poznanie wiedzy albo niewiedzy przedszkolaków o pandemii wywołanej wirusem COVID-19. Prowadzona diagnoza pedagogiczna pozwoliła na wyodrębnienie kilku problemów szczegółowych:
1. Czy rodzice rozmawiają ze swoimi dziećmi o pandemii?
2. Jakich zagadnień o pandemii dotyczą rozmowy rodziców z dziećmi?
3. Jaką wiedzę o pandemii posiadają dzieci w wieku 5–6 lat?
Założenia metodologiczne badań
Badania sondażowe przeprowadzono w styczniu i lutym 2022 roku na terenie województw śląskiego i podlaskiego. Był to czas, kiedy dzieci po różnych okresach i falach pandemii systematycznie uczęszczały na zajęcia do placówek przedszkolnych. Respondentami była grupa rodziców (N = 279) i ich dzieci (N = 160) w wieku 5–6 lat uczęszczające do przedszkoli. W badaniach zastosowano dwa rodzaje narzędzi badawczych: autorski kwestionariusz ankiety skierowany do rodziców i karty pracy adresowane do dzieci. Opracowanie autorskich narzędzi badawczych podyktowane było brakiem standaryzowanych narzędzi pomiaru do omawianej problematyki (Łobocki, 2006).
Ankieta skierowana do rodziców składała się z sześciu pytań, których celem było pozyskanie wiedzy, czy i w jaki sposób rodzice przekazują dzieciom istotne informacje o pandemii i zasadach dotyczących bezpieczeństwa. W celu sprawnej organizacji badań kwestionariusze ankiet wydrukowano i przekazano rodzicom, ponieważ przeprowadzenie badań tylko w formie on-line wykluczałoby niektóre rodziny, a zamierzeniem badawczym było dotarcie do rodziców o różnym statusie materialnym i społecznym.
Drugim zastosowanym w badaniach narzędziem były karty pracy o tematyce bezpieczeństwa w czasie pandemii COVID-19 opracowane dla grupy wiekowej dzieci w wieku 5–6 lat (które są odpowiednikiem testu pedagogicznego) (Pilch, Bauman, 2001). Na karcie pracy umieszczono 6 pytań rysunkowych. Nauczyciel na głos czytał kolejne polecenia, a zadaniem dzieci było zakreślenie (otoczenie pętlą) prawidłowej odpowiedzi. Pozyskane w trakcie badań wyniki objęto analizą statystyczną.
Uczestnicy badań
Wyniki uzyskane na podstawie analizy zgromadzonego materiału pozwoliły określić płeć, wiek i liczbę biorących udział w badaniu dzieci i ich rodziców.
Jak wynika z zebranych danych, najliczniejszą grupę stanowiły osoby w przedziale wiekowym od 31 do 40 lat. Wśród respondentów najmniejszy odsetek dotyczył osób w wieku 21–30 lat.
W badaniach uczestniczyło ogółem 160 dzieci. Nie jest to duża grupa dzieci wyłoniona do badania, ale była ona konsekwencją pracy placówek oświatowych w reżimie sanitarnym z powodu pandemii COVID-19 i spowodowana trudnościami w bezpośrednim dotarciu do nauczycieli przez organizatorów badania.
Wyniki badań
Z nastaniem pandemii w Polsce obowiązek opieki i „rozłożenia parasola ochronnego nad dziećmi” spadł przede wszystkim na rodziców. To oni musieli jako pierwsi „wyposażyć” dzieci w podstawową wiedzę na temat zasad bezpieczeństwa. Z pewnością nie było to dla nich zadanie łatwe. Jak dziecku w wieku pięciu lub sześciu lat wytłumaczyć, iż na świecie (to już jest pojęcie abstrakcyjne dla tych dzieci) rozprzestrzeniła się bardzo groźna i niebezpieczna dla zdrowia i życia choroba. Wraz z wiekiem i rozwojem dziecka można stosować już coraz bardziej zróżnicowane słownictwo, bo im starsze dzieci, tym bardziej rozległa jest ich wiedza, a zasób słownictwa obszerniejszy.
Zapytano zatem rodziców (pyt. 1), czy koronawirus SARSCoV-2 stanowi zagrożenie dla zdrowia człowieka? Odpowiedzi rodziców w formie wskaźników procentowych przedstawiono w tabeli 3.
Jak pokazały zebrane dane, zdecydowana większość badanych rodziców udzieliła odpowiedzi, iż koronawirus SARS-CoV-2 zagraża zdrowiu człowieka.
Celem kolejnego pytania zamieszczonego w kwestionariuszu ankiety było poznanie (pyt. 2), czy rodzice rozmawiają ze swoimi dziećmi o pandemii COVID-19.
Dane z powyższej tabeli wskazują, iż zdecydowana większość rodziców – ponad 70 proc., zarówno matki, jak i ojcowie – rozmawia z dziećmi o pandemii. Niewielka liczba rodziców odpowiedziała ,,raczej tak”, co może sugerować niezdecydowanie w tej kwestii. Odnotowano w kilku przypadkach udzielenie odpowiedzi ,,raczej nie”, która sugeruje na brak podejmowania tego tematu przez rodziców, jednak trudno wskazać na przyczynę tego typu odpowiedzi. Część rodziców chce „chronić” swoje dzieci przed tego typu rozmowami. Ale czy jest to podejście słuszne?
Odpowiedzi respondentów na pytanie (pyt. 3) w brzmieniu, czy uważa pani, pan, iż państwa dziecko ma świadomość zagrożeń, jakie wywołuje pandemia COVID-19, przedstawiono w tabeli 5.
Analiza opracowanych danych wskazuje, iż ponad połowa rodziców uważa, iż ich dziecko jest świadome zagrożeń, jakie może wywołać pandemia COVID-19. Natomiast część rodziców uważa inaczej – nie są pewni, iż ich dzieci są świadome tego stanu. Te odpowiedzi ze strony rodziców skłaniają do refleksji i sugerują jednak potrzebę rozmowy rodziców z dziećmi o pandemii.
W trosce o zdrowie dziecka i wdrażanie w życie zasad bezpieczeństwa w czasie pandemii, do których z pewnością należy zaliczyć higienę, oprócz mówienia o tym i wyjaśniania, istotne znaczenie ma praktyka, ponieważ dzieci w wieku przedszkolnym uczą się poprzez naśladownictwo. W związku z powyższym zapytano rodziców (pyt. 4), czy ich dziecko rozumie potrzebę mycia rąk i często je myje.
Dane z powyższej tabeli są zadawalające, wszyscy rodzice stwierdzili, iż ich dziecko rozumie potrzebę mycia rąk i często je myje, co ma istotne znaczenie w przestrzeganiu zasad bezpieczeństwa w czasie pandemii.
Niewątpliwie do jednych z trudnych sytuacji do zaakceptowania w czasie pandemii była izolacja (np. podczas choroby, złego samopoczucia, podwyższonej temperatury) i w związku z tym konieczność pozostawania w domu, bez możliwości wyjścia i skontaktowania się z rówieśnikami lub osobami z rodziny. Dlatego tego typu sytuacje mogły sprawiać trudności z ich zrozumieniem i zaakceptowaniem nie tylko ze strony osób dorosłych, ale i dzieci. Zapytano zatem rodziców (pyt. 5), czy ich dziecko rozumiało konieczność izolacji albo pozostania w domu lub podczas choroby?
Należy zauważyć, iż odpowiedzi rodziców na to pytanie są różne. Odnotowano zbliżone dane w odpowiedziach ,,raczej tak” i ,,zdecydowanie tak”, co może sugerować, iż zrozumienie izolacji przez dzieci w czasie pandemii jest trudne i rodzice mają tego świadomość.
Pytanie zamykające listę pytań adresowanych do rodziców miało na celu pozyskanie informacji (pyt. 6), czy rodzice wiedzą, iż nauczyciele w przedszkolu przekazują rzetelną wiedzę dzieciom o koronawirusie i pandemii?
Odpowiedzi rodziców na powyższe pytanie wskazują, iż rodzice komunikują się z nauczycielami, mają do nich zaufanie, a wiedza, jaką posiadają dzieci o pandemii, jest rzetelna.
Wiedza przedszkolaków o pandemii na podstawie wykonanych zadań w kartach pracy
Celem drugiej części badań było poznanie stanu wiedzy o pandemii, jaką posiadają dzieci w wieku 5–6 lat uczęszczające do kilku wybranych przedszkoli na podstawie oceny poprawności wykonania 6 zadań zamieszczonych w kartach pracy. Każde zadanie tematycznie dotyczyło innej kwestii dotyczącej pandemii. Nauczycielka czytała na głos treść zadania i możliwości odpowiedzi, które przedstawiono w formie graficznej, a dzieci, mając do wyboru odpowiednie ilustracje, zaznaczyły te, które według nich były prawidłowe. Odpowiedzi prawidłowe: „prawda” (P), a nieprawidłowe: „fałsz” (F) oznaczono w tabelach poniżej.
Zadanie nr 1 brzmiało – co to jest pandemia? Zaproponowano dwie odpowiedzi ukazujące kule ziemskie z naniesionymi punktami zachorowań. Jedna odpowiedź brzmiała: „gdy w jednym miejscu choruje dużo ludzi na tę samą chorobę (P) i w jednym miejscu choruje kilka ludzi na inną chorobę (F)” .
Zestawienie punktów uzyskanych przez dzieci za wykonanie tego zadania przedstawiono w poniższej tabeli, w której uwzględniono wiek i płeć uczestniczących w badaniu dzieci.
W zadaniu pierwszym uzyskane wyniki pokazały, iż prawie wszystkie dzieci potrafiły poprawnie odpowiedzieć na pytanie, co to jest pandemia. W badanej grupie chłopców w wieku 5 lat zaobserwowano tylko pojedyncze potknięcia.
Zadanie nr 2 brzmiało – czym jest koronawirus? Tu dzieci miały dwie możliwości zaznaczenia odpowiedzi: „wirus – kuzyn grypy i przeziębienia” (P) lub: „postać z gry” (F).
Zaobserwowano identyczne wyniki, jak w zadaniu 1, które wskazują, iż prawie wszystkie dzieci wiedzą, czym jest koronawirus. Na uwagę zasługują nieprawidłowe odpowiedzi udzielone przez chłopców w wieku pięciu lat, co powinno skłonić do poszukiwań przyczyn zaobserwowanego stanu.
Zadanie nr 3 brzmiało – w jaki sposób można się zarazić koronawirusem? Tu rysunek przedstawiał osobę kichającą i kaszlącą (P), a drugi osoby w maseczkach ochronnych (F).
Zdecydowana większość dzieci, w tym wszystkie dziewczynki i chłopcy w wieku 6 lat, poprawnie zakreśliły odpowiedź na pytanie nr 3. Niestety, część chłopców w wieku 5 lat miała problem z udzieleniem poprawnej odpowiedzi.
Zadanie nr 4 brzmiało – czym powinno się zasłaniać usta i nos? Rysunki przedstawiały osobę w maseczce ochronnej (P), rycerza w przyłbicy (F1) i jeszcze trzecią osobę z zasłoniętymi chustą ustami (F2).
Z danych zawartych w powyższej tabeli wynika, iż niektórym dzieciom, zarówno dziewczynkom, jak i chłopcom w wieku 5 i 6 lat, to zadanie sprawiło trudność. Większość dzieci poprawnie zakreśliła odpowiedź wskazującą na zasłanianie ust i nosa maseczką ochronną. Niestety, niektóre dzieci zakreśliły osobę zasłaniającą usta chustą, co skłania do wyciągnięcia wniosku, iż wiedza w tym zakresie nie jest w pełni opanowana przez wszystkie dzieci.
Zadanie nr 5 dotyczyło prawidłowo zakładanej maseczki ochronnej, a jako odpowiedzi przestawione były osoby z maseczką na nosie i ustach (P) i pod brodą (F).
Na to pytanie dzieci wykazały się dobrą znajomością, na co wskazują uzyskane przez nich wyniki. Ostatnie zadanie nr 6 zamieszczone w karcie pracy brzmiało – jak należy chronić się przed koronawirusem?
Rysunki przedstawiały siedem różnych sytuacji z życia: „częste mycie rąk” (P1), „zachowanie dystansu pomiędzy ludźmi” (P2), „noszenie maseczki ochronnej w miejscach publicznych” (P3), „spotkania towarzyskie w dużym gronie” (F1), „przytulanie oraz zabawy bez zachowania środków ostrożności” (F2), „szczepionki” (P4) oraz „spożywanie napojów z jednej szklanki” (F3). Zadaniem dziecka było otoczenie pętlą prawidłowych odpowiedzi.
Jak wskazują uzyskane przez dzieci punkty, zadanie szóste nie sprawiło im problemu. Prawie wszystkie dzieci zakreśliły poprawne odpowiedzi, wskazując, iż posiadają wiedzę w zakresie znajomości zasad ochrony przed koronawirusem. Niższe noty odnotowano w dwóch przypadkach: przy rysunku dotyczącym zachowania dystansu pomiędzy ludźmi i przy rysunku obrazującym spotkania towarzyskie w dużym gronie. Biorąc pod uwagę treść wymienionych zagadnień mogą one sugerować brak wiedzy i trudność z ich zrozumieniem przez niektóre dzieci.
Podsumowanie i wnioski
Wyniki badań przeprowadzonych w badanej grupie rodziców wychowujących dzieci w wieku 5–6 lat pokazały, iż rodzice w czasie pandemii w stosunku do dzieci musieli się podjąć realizacji nowych zadań. Pandemia zaskoczyła wszystkich, w tym rodziców, nauczycieli, a zdalne nauczanie wymogło przeorganizowanie życia rodzinnego. Życie w pandemii wymusiło nowe tematy do rozmów rodziców z dziećmi. W trosce o zdrowie własne i swoich dzieci rodzice musieli podejmować tematy dotyczące pandemii i rozmawiać z nimi, co nie było zadaniem łatwym ze względu na fakt, iż wiedza o koronawirusie była ograniczona, a choćby podawana w mediach społecznościowych jako fake newsy. Niemałą trudnością było ustalenie sposobu przekazywania dzieciom wiedzy czy dobór odpowiedniego słownictwa.
Wyniki badań pokazały, iż większość rodziców z badanej grupy rozmawiała z dziećmi o pandemii COVID-19, którzy chcieli, aby były one świadome zagrożeń, jakie wywołuje pandemia. Niestety, cześć rodziców nie podejmowała tego tematu z dziećmi i trudno jest wskazać powody tego stanu. Pozyskane dane skłaniają, co warto zaznaczyć, do dociekań na temat stanu zachowań niektórych rodziców. Zadowalają odpowiedzi rodziców dotyczące rozmowy z dziećmi o zasadach bezpieczeństwa, szczególnie przestrzegania higieny, nie tylko w teorii, ale i w praktyce. Podobne odpowiedzi rodziców odnotowano na pytanie dotyczące nauczycieli, którzy przekazują rzetelną wiedzę dzieciom o koronawirusie i pandemii, co wskazuje, iż rodzice wiedzą, iż takie działania prowadzą nauczyciele w przedszkolu, i posiadają do nich zaufanie.
Badania pokazały, jak dużym wyzwaniem ze strony biorących udział w badaniu rodziców było wyjaśnienie dzieciom konieczności izolacji, pozostania w domu podczas choroby.
Podsumowując wyniki, jakie uzyskały dzieci z wykonania poszczególnych zadań w kartach pracy, można z całą pewnością stwierdzić, iż stan wiedzy dzieci w wieku 5–6 lat dotyczący pandemii i zrozumienia przez nie zagadnień związanych z przestrzeganiem zasad bezpieczeństwa jest na wysokim poziomie, co z pewnością mogą zawdzięczać swoim rodzicom i nauczycielom w przedszkolu. W badanej grupie wiekowej 5-latków i 6-latków pojawiły się błędne odpowiedzi na niektóre pytania, jednak stanowią one mały odsetek odpowiedzi udzielonych przez badane dzieci. Wyniki badań na temat wiedzy lub niewiedzy dzieci w wieku przedszkolnym na przykładzie badanej grupy pokazały daleko idące zmiany w przyswajaniu przez nie nowych pojęć dotyczących pandemii, koronawirusa i ich zrozumienia oraz stosowania w życiu. Zdobyta w okresie dzieciństwa wiedza z pewnością będzie miała znaczenie w najbliższej przyszłości, na co warto zwrócić uwagę, ze względu na fakt, iż żyjemy w czasach nieprzewidywalnych, a sytuacja epidemiczna zarówno w kraju, jak i na świecie jest ciągle niejednoznaczna.
Bibliografia:
1. Ambroziak, E. (2021). Wpływ pandemii Covid-19 na funkcjonowanie rodziny, https://wuplodz.praca. gov.pl/documents/1135458/4472799/Wp proc.C5 proc.82yw proc.20pandemii proc.20Covid-19 proc.20na proc.20funkcjonowanie proc. 20 rodziny proc.20 proc.28p. proc.20Ewa proc.20Ambroziak proc.29.pdf/1c3b682d-3d03-4667-b64a-6bd9cfe61fe2?t=1614858338028 [dostęp: 30.04.2022].
2. Bielecka G., Dudzik I. (2021). Nauczanie zdalne w przedszkolu podczas pandemii COVID-19 w opiniach rodziców. Edukacja-Terapia-Opieka, Vol. 3, 83-94, https://czasopisma.pwste.edu.pl/ index.php/eto/article/view/137/131 [dostęp: 26.04.2022].
3. Boyd, D., Bee, H. (2008). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
4. Dai, J., Sang, X., Menhas, R., Xu, X., Khurshid , S., Mahmood, S., Weng, Y., Huang, J., Cai, Y., Shahzad, B., Iqubal, W., Gul, M., Saqib, Z.A., Alam, M.N. (2021). The Influence of Covid-19 Pandemic on Physical Health–Psychological Pealth, Physical Activity, and Overall Well-Being: the Mediating Role of Emotional Regulation. Frontiers of Psychology, https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.667461, [dostęp: 16.04.2022].
5. Heitzman, J. (2020). Wpływ pandemii COVID-19 na zdrowie psychiczne. Psychiatria Polska, www.psychiatriapolska.pl, https://doi.org/10.12740/PP/120373 [dostęp: 26.04.2022].
6. Hargreaves, A. (2021). What the Covid-19 pandemic has taught us about teachers and teaching. FACETS Journal, https://www.facetsjournal.com/doi/10.1139/facets-2021-0084 [dostęp: 26.04.2022].
7. Jaskulska, S., Jankowiak, B. (2020a). Dobrostan nauczycieli i nauczycielek a ich postawy wobec kształcenia na odległość w czasie pandemii COVID-19. Przegląd Pedagogiczny, 1.
8. Jaskulska, S., Jankowiak, B. (2020b). Postawy nauczycielek i nauczycieli wobec kształcenia na odległość w czasie pandemii COVID-19. Studia Edukacyjne, (57), 47-65. https://doi.org/10.14746/se.2020.57.4 [dostęp: 17.04.2022].
9. Karbowniczek, J. (2006). Twórcza aktywność dziecka a metody aktywizujące w nauczaniu zintegrowanym. Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce, nr 1, 5-9.
10. Kruszewska, A., Nazaruk, S., Szewczyk, K. (2020). Polish teachers of early education in the face of distance learning during the COVID-19 pandemic – the difficulties experienced and suggestions for the future. Education 3-13, 1-12, https://doi.org/10.1080/03004279.2020.1849346 [dostęp: 18.04.2022].
11. Laguna, T., Hermanns, T. Pinto da Silva, A., Rodrigues, L., Abaid, J. (2021). Remote education: parents’ challenges in teaching during the pandemic. Brazilian Journal of Mother and Child Health, https://www. scielo.br/j/rbsmi/a/PGF37qhRQP9HYFH5TSv89zR/ [dostęp: 17.04.2022].
12. Leotti, L., Pochinki N., Reis D., Bonawitz E., Lobue V. (2021). Learning about germs in a global pandemic: Children’s knowledge and avoidance of contagious illness before and after Covid-19. Cognitive Development, Vol. 59, https://doi.org/10.1016/j.cogdev.2021.101090 [dostęp:22.04.2022].
13. Łobocki, M. (2006). Metody i techniki badań pedagogicznych. Kraków: Wydawnictwo Impuls.
14. Misirli, O., Ergulec, F. (2021). Emergency remote teaching during the covid-19 pandemic: parents experiences and perspectives, Education and Information Technologies, 26(6), DOI: 10.1007/S10639-021-10520-4 [dostęp: 16.04.2022].
15. Piechowska, M., Romanowska, S. (2020). Proces edukacji w cyfrowej przestrzeni według nauczycieli i rodziców uczniów w dobie pandemii Covid-19. Com. Pres., https://compress.edu.pl/e-wydania/item/proces-edukacji-w-cyfrowej-przestrzeni-wedlug-nauczycieli-i-rodzicow-uczniow-w-dobie-koronawirusa-covid-19 [dostęp: 16.04.2022].
16. Pilch, T., Bauman, T. (2001). Zasady badań pedagogicznych. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ŻAK.
17. Regulska, A., Czarnecka, M., Najda, A.J. (2021). Rodzina i szkoła wobec pandemii COVID-19. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
18. UNESCO (2020). Education in a post-COVID world: Nine ideas for public action. International Commission on the Futures of Education, Paris.
19. UNICEF (2020). Edukacja zdalna w czasie pandemii – zagadnienia, na jakie zwraca uwagę UNICEF Polska, https://unicef.pl/co-robimy/aktualnosci/dla-mediow/edukacja-zdalna-w-czasie-pandemii [dostęp: 22.04.2022].
20. UNICEF (2021). Young Children and the Pandemic, https://www.unicef.org/eap/media/8506/file [dostęp:13.04.2022].
21. Ze-Liang Ch., Qi, Z., Yi L, Zhong-Min, G., Xi Z., Wen-Jun Z., Cheng G., Cong-Hui, L., Xiao-Hu, H., Jia-Hai,L. (2020). Distribution of the COVID-19 epidemic and correlation with population emigration from Wuhan, China. Chinese Medical Journal.
22. Zhang, L., Y. Liu Y. (2020). Potential Interventions for Novel Coronavirus in China: A Systematic Review. Journal of Medical, doi: 10.1002/jmv. 25707, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7166986/ [dostęp: 12.04.2022].
23. Zhu, H., Wei, L., Niu, P. (2020). The novel coronavirus outbreak in Wuhan, China. Global Health Research Policy 5, 6, https://doi.org/10.1186/s41256-020-00135-6 [dostęp: 16.04.2022].
Artykuł opublikowano w „Rozprawach Społecznych” 1/2022.
