Eutanazja? Rozważmy wszystkie stawki w tej dyskusji

Tekst Ignacego Dudkiewicza to jeden z artykułów poświęconych eutanazji, które powstały w odpowiedzi na trwającą na Węgrzech debatę o prawie do samobójstwa wspomaganego, zainicjowaną przez konstytucjonalistę Dániela Karsaiego. Na krytykapolityczna.pl piszemy dziś także o tym, jak temat zniknął z polskiej debaty publicznej, oraz o tym, jak ta kwestia wygląda w Holandii (która zalegalizowała eutanazję w 2002 roku), a także co na ten temat sądzą szykujący się do zmiany prawa Francuzi. Zapraszamy do lektury.

**

W 1997 roku amerykański bioetyk i filozof John Hardwig napisał głośny artykuł, w którym wychodząc z klasycznie utylitarystycznych założeń – wspartych o refleksję nad relacjami między bliskimi sobie ludźmi – zasugerował, iż są sytuacje, w których mamy moralny obowiązek umrzeć, czyli w praktyce poddać się eutanazji. O jakie sytuacje chodzi? Na przykład gdy w krajach pozbawionych powszechnego systemu ubezpieczeń zdrowotnych dalsze podtrzymywanie życia nieuchronnie skazanego na koniec generuje olbrzymie koszty, które mogą skutkować ogromnymi długami rodziny chorego.

Propozycja Hardwiga spotkała się z wieloma reakcjami: rozwijającymi jego koncepcję, precyzującymi ją, ale także – rzecz jasna – na wskroś krytycznymi. Niezależnie jednak od tego, czy Hardwig miał rację, sugerując istnienie moralnego obowiązku śmierci, jego tekst naświetla zwykle pomijany aspekt rozmowy o legalizacji wspomaganego samobójstwa i eutanazji. Nie jest to dyskusja wyłącznie o indywidualnych prawach poszczególnych cierpiących osób. To sprawa, która dotyczy nas wszystkich – czy opowiadamy się za legalizacją eutanazji, czy też się jej sprzeciwiamy, powinniśmy więc rozważać wszystkie istniejące w tej sprawie stawki.

To rozmowa nie tylko o jednostce

Jakie są te inne stawki – oprócz fundamentalnie ważnej stawki poszanowania indywidualnej wolności! – które powinniśmy brać pod uwagę, dyskutując o eutanazji czy wspomaganym samobójstwie?

Jest ich wiele, bo wcale nie żyjemy w swojej indywidualistycznej próżni, w której nasze decyzje są – czy powinny być – warunkowane jedynie naszym własnym postrzeganiem sprawy, a nasze prawo do samostanowienia jest nieograniczone?

W jakim stopniu możemy ocenić autonomiczność decyzji osoby, która prosi o eutanazję? Jakie procedury mogą sprawić, byśmy byli pewni, iż prośba nie padła pod wpływem presji? Skąd wiemy, iż ktoś decyduje się na śmierć z powodu swojego cierpienia, a nie dlatego, iż czuje – bo mu to powiedziano wprost albo zasugerowano, albo tylko sam tak to postrzega – iż jest nadmiernym ciężarem dla rodziny? Może chciałby żyć, ale nie chce „sprawiać kłopotu”?

W jaki sposób zabezpieczyć integralność moralną lekarza? Dániel Karsai, od którego walki o zmianę prawa zaczęła się ta wymiana tekstów, wskazuje, iż jest to możliwe, ale jednocześnie trudno to zrobić, postulując – jak niektórzy zwolennicy legalizacji eutanazji – całkowite zniesienie, a nie niezbędną reformę tak zwanej klauzuli sumienia. Poszanowanie dla autonomii pacjenta nie oznacza wszak realizacji wszystkich jego próśb. Gdzie wyznaczyć granicę między przestrzenią zasadnej decyzyjności lekarza a podejściem już paternalistycznym wobec cierpiącego człowieka, na jakie godzić się nie możemy?

Czy legalizacja eutanazji wpływa na zmianę społecznego postrzegania zawodu lekarza i lekarki i na zaufanie pacjentów i pacjentek do nich (badania robione w realiach holenderskich są w tej sprawie niejednoznaczne)?

Czy zgoda na czynną eutanazję i wspomagane samobójstwo zmieni – a jeżeli tak, to w jaki sposób i czy na pewno korzystny – społeczne i kulturowe podejście do choroby i starości?

Jak podobna zgoda ma się do generalnie odwrotnego kierunku zmian, w którym zmierzają społeczeństwa Zachodu i globalnej Północy? Zakaz uśmiercenia drugiego człowieka to uniwersalna podstawa większości kodeksów moralnych. Zawsze istniały od niego wyjątki, ale te są coraz bardziej i bardziej ograniczane – poprzez zakaz pojedynków, reglamentację dostępu do broni, znoszenie kary śmierci, regulacje dotyczące tego, co jest dopuszczalne podczas wojny, a co nie, i tak dalej.

Jak zabezpieczyć prawa osób najuboższych, na przykład zamieszkałych w Domach Pomocy Społecznej, w sytuacji, gdy eutanazja jest procedurą zwyczajnie zdecydowanie tańszą niż wieloletnia opieka i leczenie? Jak sprawić, by osoby te nie były poddawane instytucjonalnej presji, by zdecydowały się na eutanazję? Jak rozwiązać tę sprawę w sytuacji osób nieubezpieczonych (choćby w kontekście amerykańskim), w przypadku których koszty paliatywnej opieki byłyby przeniesione na ich rodziny?

W czasach późnego kapitalizmu, gdy ludzkie życie generalnie wyceniane jest nisko, powinniśmy więc także – w przypadku legalizacji eutanazji – patrzeć na ręce zarządzającym budżetami: systemu ochrony zdrowia, ubezpieczycieli czy poszczególnych placówek.

Między dopuszczalnością a legalizacją

Podobne rozważania można mnożyć. Rzecz w tym, by zauważyć, iż w dyskusji o eutanazji nie może chodzić tylko o spór między indywidualistycznie postrzeganym prawem jednostki do samodecydowania a próbami jej kontroli przez system – uzasadnianymi religijnie czy nie, to ma mniejsze znaczenie. Sam Karsai wszak również z własnej wiary wyprowadza prawo do zakończenia swojego życia przez człowieka.

Nie chodzi także o naiwne przekonanie, iż lepiej działający system leczenia, opieki i wsparcia wszystko załatwi. Może on pomóc – jak w przypadku wspominanego przez Kingę Dunin Janusza Świtaja – funkcjonować określonej grupie osób, które wcześniej domagały się prawa do eutanazji, ale Dunin ma absolutną rację, iż nie wszyscy są w analogicznej sytuacji. Karsai mówi o potrzebie rozwijania podobnego systemu, a jednocześnie wie, iż jemu żaden system nie wystarczy, i wciąż postuluje przyznanie mu prawa do podjęcia decyzji o swojej śmierci.

Chodzi więc tylko o to, by zobaczyć wieloaspektowość zagadnienia i to, jak skomplikowane jest takie jego uregulowanie, by nie przyniosło niezamierzonych, a zdecydowanie negatywnych konsekwencji – związanych w skrajnej sytuacji z popychaniem do decyzji o śmierci osób, które mogą jej nie chcieć. Czy to oznacza, iż legalizacja eutanazji nie powinna wchodzić w grę? Nie. Ale jednocześnie, co może wydawać się paradoksalne, choćby uznanie moralnej dopuszczalności eutanazji (czyli przekonanie, iż jednostka ma prawo decydować o momencie swojej śmierci) nie musi jeszcze oznaczać poparcia dla jej legalizacji. A już na pewno nie wystarcza, by nie zadać sobie wszystkich pytań związanych z jej konsekwencjami.

**

Ignacy Dudkiewicz – filozof, bioetyk, działacz społeczny, publicysta i dziennikarz. Redaktor naczelny Magazynu Kontakt. w tej chwili pracuje nad doktoratem o jakości polskiej debaty bioetycznej. W marcu 2024 roku ukaże się jego książka Pastwisko. Jak przeszłość, strach i bezwład rządzą polskim Kościołem.