Język jest tak ściśle spleciony z ludzkim istnieniem, iż niemal niemożliwe jest wyobrażenie sobie życia bez niego”, myśl tę wypowiedział kanadyjski psycholog Steven Pinker i ukazał jak istotny jest ten aspekt w naszym życiu. Mowa, którą posługujemy się na co dzień, człowiek rozwija od poczęcia i usprawnia przez szereg lat, również w okresie dorosłości – mam tu na myśli rozwijanie kompetencji językowych, emisji głosu i dykcji, jak również w momencie nagłych problemów zdrowotnych – odbudowy funkcji językowych np. po udarze mózgu.
Mowa to zachowanie językowe, bardzo złożone i wieloetapowe. Jest układem wzajemnie od siebie zależnych kompetencji i sprawności. Na jej kształt składają się doświadczenia, ćwiczenia i treningi dziecka, które w efekcie powodują wypowiedzenie oczekiwanego, pierwszego słowa. Są to: rozwój i trening percepcji słuchowej, wzrokowej, rozwojowe przemiany anatomiczne toru głosowo-artykulacyjnego, rozwój i trening czynności prymarnych – oddychania, przyjmowania jedzenia i picia, rozwój i trening tworzenia dźwięków oraz zdolności społeczno-poznawczych.
Profesor Leon Kaczmarek, twórca polskiej logopedii, ujmuje poszczególne jej etapy w następujący sposób:
- etap przygotowawczy (3-9 miesiąc życia płodowego),
- okres melodii – sygnału, apelu (0-12 miesiąca życia dziecka),
- okres wyrazu – sygnału jednoklasowego (1-2 rok życia dziecka),
- okres zdania – sygnału dwuklasowego (2-3 rok życia dziecka),
- okres swoistej mowy dziecięcej – swoistych form językowych (3-7 rok życia dziecka).
Etap przygotowawczy
Dziecko przychodzi na świat z bagażem odruchów wrodzonych oraz ze zdolnościami pozwalającymi spostrzegać siebie i otoczenie wszystkimi zmysłami. Takie funkcje życiowe, jak: pobieranie pokarmu, nabywanie umiejętności językowych oraz komunikacja są wynikiem prawidłowego rozwoju motoryki ustno-twarzowo-gardłowej mającej swój początek już w życiu prenatalnym.
Okres melodii
Charakterystyczne dla tego okresu, który trwa od urodzenia do 1 roku życia dziecka są następujące komunikaty: krzyk, płacz, okrzyki naturalne, głosy artykulacyjne którym towarzyszą gesty wskazujące oraz onomatopeje. Nośnikiem ich jest melodia. Noworodek swoje potrzeby komunikuje przez płacz, który stopniowo zaczyna się różnicować. Zdrowe dziecko demonstruje szereg odruchów, ważnych dla rozwoju mowy dziecka w przyszłości. Są to odruchy z okolicy ust: odruch ssania, połykania, wysuwania języka, kąsania, żucia. W trakcie rozwoju dziecka, część ich zanika, funkcje narządu artykulacyjnego doskonalą się i precyzują. Pod koniec 1-2 miesiąca życia pojawiają się dźwięki zbliżone do samogłosek, często połączone z „h”. Przez ssanie, przełykanie, płacz dziecko nabywa doświadczenia w kontrolowaniu przepływającego przez usta i nos powietrza, ćwiczy narządy artykulacyjne. Między 2 a 5 miesiącem życia rozwija głoskopodobne. Często są to także dźwięki nosowe. Kolejny etap występuje między 5 a 6 miesiącem życia, okres ten charakteryzuje się znacznym wzrostem możliwości artykulacyjnych. Dźwięki są bardziej zróżnicowane, pojawiają się piski, pomrukiwanie oraz dmuchanie. Na skutek drgania warg dziecko wytwarza głoski wibracyjne. Od 6 miesiąca życia pojawia się gaworzenie jako świadome powtarzanie dźwięków. Dziecko artykułuje sylaby i buduje z nich łańcuchy. Dziecko tworzy różne „pseudowypowiedzi” silnie nacechowane emocjonalnie. W kolejnych miesiącach następuje naśladowanie intonacji wypowiedzi płynących z otoczenia. W 11-12 miesiącu rosną możliwości w zakresie motoryki narządu artykulacyjnego, pojawia się coraz więcej głosek i dziecko osiąga coraz lepszą kontrolę nad wydobywanym głosem.
Okres wyrazu
Na kolejnym etapie dochodzi do poszerzania doświadczeń, wzrasta sprawność motoryki, w szczególności przemieszczania się dziecka. Wypowiedzi zbudowane są z ułamka wyrazu, jednego wyrazu, albo z wielu, bez zastosowania reguł gramatycznych. Dziecko używa już adekwatnie wszystkich samogłosek poza nosowymi. Ze spółgłosek wymawia: p, b, m, t, d, n, k, ś, czasem d. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, o zbliżonym miejscu artykulacji. Grupy spółgłoskowe upraszcza. Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu. Przykład wymowy dziecka w okresie wyrazu: nie – ne, daj – da, miś – mi, już – uś, jeszcze – ecie, lala – łała, czytaj –sitaj.
Mowa jest:
- Autonomiczna, co oznacza zmienioną artykulację głosek prowadzącą do zmienionej postaci słów, np. dazita – gazeta, reduplikacje sylab, np. popo – gosposia. Najmłodsze dzieci używają w funkcji słowa wyrazów dźwiękonaśladowczych np. hau-hau.
- Agramatyczna, dziecko nie używa końcówek koniugacyjnych.
- Synpraktyczna, co oznacza jej ścisłe powiązanie z przebiegiem działania dziecka na przedmiotach.
- Sytuacyjna, czyli zrozumiała dla otoczenia tylko na podstawie pozawerbalnych zachowań dziecka i całej sytuacji.
- W stadium wyrazu pojawiają się holofrazy, czyli jednowyrazowe zdania. Takiego znaczenia nabierają pojedyncze wyrazy, dzięki łączeniu przez słuchacza słowa z kontekstem sytuacyjnym.
Okres zdania
W tym czasie mowa ulega nieustannemu rozwojowi. W okresie tym wyłaniają się poszczególne kategorie gramatyczne, wzbogaca się słownik, ustala się system fonologiczny. Dziecko powinno wypowiadać głoski: wargowe: p, b, m, oraz zmiękczone pi, bi, mi, wargowo – zębowe: f, w, fi, wi, środkowojęzykowe: ś, ź, d, dź, o, ki, gi, tylnojęzykowe: k, g, ch, przedniojęzykowo – zębowe: t, d, n, przedniojęzykowo – dziąsłowe: l. Pod koniec tego okresu mogą już pojawiać się głoski s, z, c, a choćby sz, ż, cz, dż. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, a czasem w trudniejszych zestawieniach bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi do wymówienia głoskami. Dziecko zaczyna mówić zdaniami 2-3 wyrazowymi. Są to zdania oznajmujące, rozkazujące, pytające, wykrzyknikowe. Mowę dziecka 3-letniego cechuje zmiękczanie głosek – s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, które są często wymawiane jak ś, ź, d, dź; r może być wymawiane jak j lub ł, zamiast f występuje ch i odwrotnie. Grupy spółgłoskowe są uproszczone, brak wyraźnych końcówek w wyrazach. Identycznie brzmiące dla otoczenia dziecięce l, używane zamiast r, oraz l normalne, są dla dziecka głoskami różnymi, są realizacjami dwóch różnych fonemów r i l. Dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmieć, nie każdą jednak umie adekwatnie wymówić. Przykłady wymowy dziecka 2 lub 3-letniego (za L. Kaczmarkiem i P. Smoczyńskim): parasol – palas, pisać – pisiac, będzie – banzie, zupka – siupka.
Okres swoistej mowy dziecięcej
Dziecko w kolejnym okresie zaczyna odróżniać dźwięki s, z, c, dz od ich miękkich odpowiedników. Około 4 – 5 roku życia pojawiają się głoski przedniojęzykowo dziąsłowe szczelinowe sz, ż, oraz zwartoszczelinowe cz, dż, choć mogą być wymawiane jak s, z, c, dz lub ś, ź, d, dź (seplenienie fizjologiczne). Dziecko 5–letnie potrafi się już porozumieć z dorosłymi, chociaż mowa jego nie pozostało ukształtowana pod względem dźwiękowym tak jak np. u 6–latka, u którego zdarzają się kłopoty z wymową grup spółgłoskowych. Głoska r pojawia się pomiędzy 5-6 rokiem życia, choć młodsze dzieci również mogą ją wymawiać wcześniej.
Oto typowe odrębności językowe w wieku 3 – 5 lat:
- opuszczenie sylaby początkowej lub końcowej (elizja) – np. zupa midolowa (zupa pomidorowa,
- przestawki głoskowe (metateza) – np. konalówki (kolanówki),
- tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch wyrazów (kontaminacja) np. pieszotą (pieszo i piechotą),
- zniekształcenie wyrazu np. olompocik (kompocik),
- augmentatywa – zgrubienia np. jabłucho.
Reasumując 7-latek powinien mieć mowę w pełni uformowaną pod względem fonicznym, dysponować dużym zasobem słownikowym i poprawnie budować zdania z punktu widzenia logiki, gramatyki i składni z adekwatną intonacją – akcentem, rytmem, melodią mowy. Jednakże dzieci wstępujące do szkoły wykazują pewną rozpiętość w zakresie dojrzałości mowy. Okres rozwoju mowy może się przedłużyć u niektórych dzieci, będzie on przeciągnięty w stosunku do standardów, choć zgodny z indywidualnym tempem rozwoju danego dziecka.
W naszym Centrum prowadzimy dla dzieci i rodziców:
- Trening Umiejętności Społecznych
- konsultacje psychologiczne dla dzieci
- terapię rodzinną
- Trening Umiejętności Wychowawczych
autor: Monika Libera-Pierścińska
bibliografia:
- Demelowa G., Elementy logopedii, Warszawa 1987
- Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1988
- Kornas-Biela D., Prenatalne uwarunkowania rozwoju mowy [w] Opieka logopedyczna od poczęcia, red. B. Rocławski, Gdańsk, 1997
- Ligęza M., Podstawy psycholingwistyki rozwojowej, [w] Logopedia – pytania i odpowiedzi (tom I), red. Gałkowski. T, Jastrzębowska G., Opole 2003.
- Masgutowa S., Regner A., Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej, Wrocław, 2009
- Pluta-Wojciechowska D., Dyslalia obwodowa – Diagnoza i terapia logopedyczna wybranych form zaburzeń, 2019
