„El Pais”: Europejski styl życia pogrąża mieszkańców Afryki

• Cotygodniowy, piątkowy cykl „Interia Bliżej Świata” to najciekawsze teksty najważniejszych zagranicznych gazet
• Niektóre kraje Afryki mają paradoksalny problem. Niedożywienie idzie w parze z otyłością
• Dziennik „El País” odwiedził biedne przedmieścia Kapsztadu, gdzie import „europejskiego stylu życia” coraz bardziej obciąża system służby zdrowia

Jesteśmy w Langa na przedmieściach Kapsztadu w RPA, gdzie mieszka głównie czarna ludność. W niemal wszystkich lokalnych sklepach lodówki wypełnione są po brzegi dwulitrowymi butelkami Coca-Coli.

W Langa – typowym dla RPA slumsie, gdzie dominują liche domki – trudno w sklepach o świeżą żywność. Miejscowi mają do wyboru kilka sklepów i dwa supermarkety, w których dominują przetworzone produkty.

Tutaj nie każde mieszkanie jest wyposażone w lodówkę. A gdy ktoś ją posiada, musi martwić się o dostawy elektryczności, bez której sprzęt AGD jest bezużyteczny. Braki dostaw energii są codziennością, zresztą jak w całym RPA, i potrafią trwać po kilka godzin. Do tego dochodzi jeszcze utrudniony dostęp do wody pitnej.

Na jednej z głównych ulic w Langa stoi czerwony kontener z portu w Hamburgu, który kiedyś utknął na mieliźnie. Teraz mieści się w nim warsztat rowerowy. Inny kontener służy jako prowizoryczna wspólna kuchnia, a nieco dalej znajduje się bar, gdzie miejscowi grają w bilard.

– W slumsach nie ma zbyt wielu opcji na zdobycie zdrowej żywności ani szans na jej przechowywanie. O wiele taniej jest kupić makaron błyskawiczny lub napój gazowany. Mieszkańcy myślą, iż żywność pakowana jest fajniejsza – mówi Thulani Fesi, na co dzień pracujący w lokalnej organizacji pomocowej. W Langa raczej nie wchodzi w grę uprawa ziemi. – W czasie apartheidu ludziom odebrano ziemie – dodaje.

W RPA 47 proc. kobiet w wieku powyżej 20 lat i 15 proc. mężczyzn jest otyłych. Ale sytuacja na biednych przedmieściach Kapsztadu nie jest wyjątkiem. W wielu afrykańskich miastach jest podobnie. Paradoksalnie po osiągnięciu wyższego poziomu rozwoju część państw kontynentu zaczyna borykać się z nowymi problemami zdrowotnymi.

W ostatnich latach w slumsach, ale także wśród osób z klasy średniej doszło do zmiany nawyków żywieniowych. Przyczyny?

• szybka urbanizacja
• zmiany demograficzne
• łatwiejszy dostęp do taniej, przetworzonej żywności czy słodzonych napojów

Do tego rozpowszechnił się siedzący tryb życia. Odpowiada za to upowszechnienie się dostępu do aut i motocykli. Oba czynniki stanowią coraz większe wyzwanie dla systemów służby zdrowia w wielu krajach Afryki.

– Rozwój gospodarczy niesie za sobą nowy styl życia. Ludzie spożywają więcej cukru, soli i tłuszczy – wskazuje Sidwayan Homere, dyrektor generalny ds. usług socjalnych i zdrowia w Wagadugu, stolicy Burkina Faso.

W marcu Homere gościł na dużej konferencji Sojuszu na rzecz Zdrowych Miast. Do Kapsztadu przybyło około 200 ekspertów i decydentów z 53 miast na całym świecie. Rozmawiali na temat strategii radzenia sobie z rosnącą liczbą chorób niezakaźnych.

Homere podkreśla, iż w ostatnich latach doszło do przeniesienia się chorób cywilizacyjnych z półkuli północnej na południową. – Zmieniają się nawyki żywieniowe i rośnie wpływ europejskiego stylu życia. Pijemy więcej Coca-Coli, Fanty i jemy dużo więcej fast foodów. Przetworzone produkty stały się synonimem dobrobytu – wyjaśnia. I jak dodaje, „kiedyś dzieci po szkole szły do domu na obiad i wracały do szkoły. Teraz już tego nie robią”.

Dla Homere „problemem jest marketing dużych firm, które wpływają na młodych ludzi”. Wagadugu jest jednym z nielicznych afrykańskich miast, które próbują regulować ilość cukru i soli w szkolnych stołówkach i szpitalach.

– w tej chwili niemal wszyscy jeżdżą na motocyklach. Kiedyś korzystali z rowerów, ale w tej chwili motory są znacznie tańsze – zwraca uwagę przedstawiciel stolicy Burkina Faso.

– W połączeniu z epidemiami chorób zakaźnych i niezakaźnych, przy bardzo ograniczonych zasobach stanowi to niebezpieczne połączenie dla państw afrykańskich – wskazuje Ariella Rojhani, dyrektor organizacji Sojusz na rzecz Zdrowych Miast (Alliance for Healthy Cities).

– Z jednej strony muszą przez cały czas radzić sobie z AIDS czy malarią. Zachorowań jest mniej niż w przeszłości, ale przez cały czas są obecne. A jednocześnie kraje mierzą się z cukrzycą, nadciśnieniem czy chorobami układu oddechowego, związanymi z dietą i stylem życia. To tzw. choroby niezakaźne, które pochłaniają skromną część środków przeznaczoną na ochronę zdrowia, ale przyczyniają się do zwiększania odsetka absencji w pracy z powodu chorób przewlekłych – dodaje.

Cukrzyca awansowała z 15. na 9. miejsce jako przyczyna zgonów w krajach o niskim i średnim dochodzie. Liczba zgonów z jej powodu prawie podwoiła się od 2000 r. W przypadku państw Afryki liczba chorych na cukrzycę ma zwiększyć się z 19 mln w 2019 r. do 47 mln w 2045 r. – wynika z szacunków Światowej Organizacji Zdrowia.

Wprawdzie malaria, gruźlica i AIDS nadal są w pierwszej „10” przyczyn zgonów, jednak ich liczba spada. W 2019 r. odnotowano o 59 proc. mniej zgonów z powodu AIDS niż w 2000 r.

Tymczasem Lekarze bez Granic alarmują, iż „wygórowane marże korporacji” produkujących nowe i skuteczniejsze leki na cukrzycę oraz pompy insulinowe uniemożliwiają ich stosowanie w mniej zamożnych krajach.

Otyłość i niedożywienie nie są już tylko problemem bogatych i rozwiniętych państw – wynika z danych opublikowanych w lutym przez naukowe czasopismo medyczne „The Lancet”. Choroby niezakaźne związane częściowo z niewłaściwą dietą stanowią w tej chwili ponad 50 proc. przyczyn zgonów w większości państw Afryki.

Z danych WHO wynika, iż wskaźniki otyłości są wyższe w krajach o niskich i średnich dochodach, a wiele z nich stoi w obliczu podwójnej epidemii: otyłości i niedożywienia.

86 proc. zgonów z powodu chorób niezakaźnych, jak cukrzyca u osób w wieku poniżej 70 lat, koncentruje się w mniej zamożnych krajach. A jednocześnie trafia do nich 2 proc. międzynarodowych funduszy na rzecz zdrowia.

Obecnie ryzyko przedwczesnej śmierci z powodu chorób niezakaźnych w Afryce wynosi 21 proc., w Europie – 16 proc. Dla lekarzy jednym z najbardziej niepokojących faktów jest to, iż choroby niezakaźne, w tym zawały serca i choroby układu oddechowego, są przyczyną zgonów coraz młodszych osób.

– Koszt chorób niezakaźnych dla państwa stale rośnie. Jako miasto rozprowadzamy leki dla osób przewlekle chorych na cukrzycę, nadciśnienie krwi… Każdego roku wydajemy dziesiątki milionów – mówi Geordin Hill-Lewis, burmistrz Kapsztadu. Podobnie jak wielu ekspertów jest on zwolennikiem opodatkowania napojów słodzonych.

Hill-Lewis wyjaśnia, iż w RPA „wielkim zwycięstwem” dla zdrowia publicznego było przezwyciężenie epidemii AIDS. Teraz, jak zauważa samorządowiec, to choroby niezakaźne, jak cukrzyca i nadciśnienie, są „zdecydowanie największym zabójcą”.

– Dla nas jest to odpowiednik epidemii AIDS w latach 90. XX w. – mówi. Różnica polega na tym, iż w tamtych latach kampanie na rzecz AIDS były wszędzie. Inaczej jest w przypadku chorób niezakaźnych.

Z niedawnego raportu Instytutu Gallupa (dane dla pięciu państw: Kolumbii, Indii, Jordanii, Tanzanii i USA) wynika, iż respondenci uznają tzw. choroby niezakaźne za największy problem zdrowotny w swoich krajach, ale nie wiążą ich z brakiem ruchu lub niezdrową dietą.

Jane Battersby, geograf z Uniwersytetu w Kapsztadzie, nie zgadza się z tezą, iż jest to wyłącznie kwestia stylu życia.

– Ludzie mają pewien stopień indywidualnej wolności, ale trzeba przyjrzeć się czynnikom, które ich popychają do konkretnych zachowań. Kupują przetworzoną żywność, ponieważ jest tania i nie mają lodówek. Należy wziąć pod uwagę cenę energii i brak dostępu do bieżącej wody. Wszystko to wpływa na rzekomo „wolne wybory”. Ludzie wiedzą, która żywność jest zdrowa – wskazuje.

Battersby wyjaśnia, iż nisko płatne zajęcia pogłębiają nierówności społeczne. Ludzie próbują przetrwać i mają kilka czasu w gotowanie lub uprawianie sportu.

Brak środków to mantra powtarzana przez tych, którzy zarządzają miejskimi budżetami na opiekę zdrowotną. – Leczymy chorych, ale pytanie brzmi, co zrobić, by zapobiec chorobie. Nie mamy środków na opracowanie polityki prewencyjnej – wyjaśnia Djibril Faye, odpowiedzialny za kwestie zdrowotne w radzie miejskiej Dakaru.

Tymczasem, jak mówi, „produkty międzynarodowych korporacji są dostępne niemal wszędzie, choćby w najmniejszych wioskach”. – Wcześniej cukrzyca i otyłość były chorobami klas wyższych. Teraz w każdej wiosce można zobaczyć otyłych ludzi – dodaje.

Negatywne skutki dla zdrowia publicznego są także – paradoksalnie – związane z coraz wyższym tempem rozwoju. O ile miasta rozwijają się w szybkim tempie na całym świecie, to właśnie w Afryce urbanizacja postępuje najbardziej. Do 2050 r. liczba ludności na kontynencie podwoi się. Szacuje się, iż do 2033 r. więcej osób będzie mieszkać w miastach niż na obszarach wiejskich.

Coraz więcej ludzi w Afryce może sobie pozwolić na samochód lub motocykl. Do tego dochodzi budowa sieci szybkich autostrad, nie zawsze wyposażonych w niezbędne środki bezpieczeństwa.

– To, co obserwujemy na globalnym Południu, jest tym samym, czego doświadczyliśmy na Północy, ale w przyspieszonym tempie. Wzrost liczby pojazdów jest szybszy niż to, czego doświadczyliśmy w Europie dzięki globalizacji. Zmotoryzowanie Starego Kontynentu trwało znacznie dłużej – wyjaśnia belgijski lekarz Etienne Krug, dyrektor Departamentu Zarządzania Chorobami Niezakaźnymi, Niepełnosprawności, Przemocy i Zapobiegania Urazom w Światowej Organizacji Zdrowia.

Styl życia to także mobilność, przypomina Mulekwa Matebele, inspektor ds. zdrowia i bezpieczeństwa ruchu drogowego w stolicy Zambii, Lusace. – Każdy chce prowadzić samochód, to sposób na podkreślanie statusu społecznego. Ludzie zapominają jednak o niebezpieczeństwach związanych z brakiem ruchu – podkreśla.

Dane WHO pokazują, iż większość ofiar śmiertelnych wypadków drogowych (57 proc. ogółu) ma miejsce w krajach o niskich i średnich dochodach. Ogólnie liczba zgonów w wypadkach zmniejszyła się o 41 proc., biorąc pod uwagę 160-proc. wzrost liczby samochodów.

Widać to w statystykach wypadków drogowych. W krajach rozwiniętych ich liczba stale spada, ale na globalnym Południu gwałtownie rośnie. W krajach Afryki notuje się największy współczynnik wypadków oraz ofiar śmiertelnych – 19 na 100 tys. mieszkańców. Jedna na pięć ofiar śmiertelnych wypadków drogowych przypada na Afrykę.

W trakcie marcowych obrad w centrum Kapsztadu, w Langa życie toczyło się swoim rytmem. Kilka kobiet akurat było zajętych pichceniem lokalnego przysmaku o nazwie smiley. Jego przygotowanie polega na przypieczeniu głowy owcy nad ogniem. W pobliżu latał rój much.

Mięso owiec sprzedawane jest w mieście. Dla mieszkańców slumsów zostają resztki: głowa, mózg czy język. Kobiety są zaangażowane w projekt promujący lokalną kuchnię. Ale jakby na przekór było widać, jak w trakcie przerw jedna z nich popijała przez słomkę słodzony napój.

Nieco dalej, na małym otwartym polu, można było dostrzec 73-letniego Paula Moletsane. Mężczyzna z trudem wyrywał chwasty z piaszczystej grządki. Po wielu latach pracy jako sprzątacz przeszedł na emeryturę, a teraz zajmuje się sadzeniem i pielęgnowaniem rozmarynu, melonów i botwinki.

– Nie mam cukrzycy ani wysokiego ciśnienia krwi – chwali się. – Warzywa są bardzo ważne dla zdrowia, ale ludzie myślą, iż niezdrowe jedzenie jest nowoczesne – dodaje.

Autor: Ana Carbajosa/ EDICIONES EL PAÍS 2024

Tłumaczenie Mateusz Kucharczyk

Tytuł i śródtytuły oraz skróty pochodzą od redakcji