2 lipca Biuro RPO zorganizowało konferencję „Godność i duma osób z niepełnosprawnościami. Tożsamość, samorzecznictwo społeczne i polityczne”. Odbyła się ona z okazji miesiąca Dumy z Niepełnosprawności, który jest obchodzony w lipcu, upamiętniając 26 lipca 1990 roku, datę uchwalenia ustawy ADA w USA. Była też okazją do przybliżenia ruchu społecznego i kulturowego „Duma z Niepełnosprawności” (Disability Pride), który – według prezentacji dr Magdaleny Kocejko z Katedry Polityki Społecznej SGH w Warszawie – zachęca OzN do dumy ze swojej tożsamości, akceptacji siebie oraz postrzegania niepełnosprawności jako naturalnej części ludzkiej różnorodności.
Ruch ten przeciwdziała stygmatyzacji i promuje równość oraz widoczność OzN.
Konferencję prowadził główny koordynator ds. ochrony zdrowia psychicznego w Biurze RPO dr hab. Błażej Kmieciak, prof. APS.
Jej uczestnicy debatowali o znaczeniu postawy dumy i podmiotowości osób z niepełnosprawnościami we współczesnym życiu społecznym i politycznym. Podczas wydarzenia poruszone zostały tematy związane z budowaniem pozytywnej tożsamości OzN, uświadamianiem jak osoby te mogą traktować swoją niepełnosprawność, wzmacnianiem roli samorzeczników oraz ich wpływem na zmiany społeczne i prawne.
Niepełnosprawność jako element różnorodności
Zastępca RPO dr hab. Adam Krzywoń zwrócił uwagę, iż konferencja jest okazją do podkreślenia dążenia, żeby zmienić narrację dotyczącą niepełnosprawności.
– Niepełnosprawność jest coraz częściej postrzegana przez pryzmat różnorodności, podmiotowości i autonomii, a nie deficytu jednostki – zaznaczył i wskazał, iż coraz silniej wybrzmiewają głosy OzNi, które domagają się uznania pełnej podmiotowości, prawa do samostanowienia i decydowania o sobie.
– Duma z niepełnosprawności nie jest wyrazem ignorowania pewnych trudności, ale świadomym aktem odzyskiwania pełnej sprawczości, widoczności i godności – podkreślił i dodał, iż duma ta to pełna afirmacja własnej wartości, odrzucenie dyskryminujących stereotypów i dążenie do odzyskiwania sprawczości.
Dodał, iż istotne są też wszystkie działania systemowe w zakresie usług asystencji osobistej. To jest bardzo wspierana przez rzecznika inicjatywa. – Nie mamy wątpliwości, iż dostępność usług asystenckich jest jednym z kluczowych aspektów deinstytucjonalizacji i poszanowania godności i niezależnego życia osoby, zgodnie z jej wyborem – podkreślił.
Adam Krzywoń zwrócił uwagę również na podnoszenie świadomości i edukację jako fundament walki ze stereotypami i dyskryminacją. Mówił o organizowanych przez BRPO wspólnie z PFRON warsztatach, które umożliwiają osobom z niepełnosprawnościami korzystanie ze swoich praw i reagowanie na dyskryminację wynikająca z dostępności.
Postawa dumy i rozwój jej świadomości
Prezentację poświęconą historii idei i postawy dumy OzN przedstawiła dr Magdalena Kocejko z Katedry Polityki Społecznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.
Miesiąc Dumy z Niepełnosprawności to nie tylko święto, ale także wezwanie do dalszej walki o równe prawa i dostępność. Ruch inspiruje do zmiany prawa, języka, postaw społecznych oraz do budowania inkluzywnej przyszłości.
Następnie referat poświęcony świadomości na temat miesiąca dumy OzN i rozumieniu pojęcia tej dumy w social mediach przedstawiła sekretarz Rady Osób z Niepełnosprawnościami Angelika Greniuk z Biura RPO.
Przedstawiła wyniki swej analizy postów z Facebooka z 2023 i 2024 r. dot. poziomu świadomości na temat miesiąca dumy osób z niepełnosprawnościami.
Z badań wynikało, iż w 2023 r. było na ten temat kilkanaście postów, ale w 2024 już 180. W 2024 roku podejmowano też więcej działań na rzecz podnoszenia świadomości.
Temat miesiąca dumy był najczęściej podejmowany bezpośrednio przez OzN.i.
Definicja postaw dumy OzN
O pierwszej definicji postawy dumy osób z niepełnosprawnościami w Polsce, efekcie warsztatów Rady Osób z Niepełnosprawnościami działającej przy RPO mówiła wiceprzewodnicząca Rady Olga Białokozowicz.
Prelegentka nawiązała do teorii relatywizmu językowego, według której język wpływa na otoczenie i kreuje to, w jaki sposób społeczeństwo myśli. o ile społeczeństwo mówi o jakimś zjawisku to pojawia się języku słowo, które będzie ten temat definiować. o ile natomiast temat się nie pojawia w dyskursie społecznym, to nie mamy potrzeby jako społeczeństwo tworzenia takiej definicji.
Następnie przedstawiła definicję słowa duma według słownika PWN. Elementy definicji to: poczucie własnej godności i wartości, zadowolenie z własnych lub czyichś osiągnięć, wygórowane pojęcie o sobie. W Polsce poczucie dumy często jest utożsamiane z pychą. Można to zauważyć analizując synonimy pojęcia duma.
W ostatniej części wystąpienia Olga Białokozowicz przedstawiła główne wnioski z warsztatów Rady Osób z Niepełnosprawnościami dotyczących pojęcia dumy. Uczestnicy wskazywali na niepełnosprawność jako część tożsamości, jednocześnie zaznaczając, iż odkrywanie tej części tożsamości to proces indywidualny. – Nie możemy nikogo zmusić do odczuwania dumy i musimy dać sobie czas, żeby zacząć tę dumę odczuwać – zauważyła.
Kolejnym elementem pojęcia dumy jest rozpoznanie swoich mocnych stron i zalet, tak, aby były podstawą do samostanowienia. To także odwaga przeciwstawienia się stereotypowemu postrzeganiu niepełnosprawności, pójście pod prąd. Wszystkie te czynniki mają pomóc nam w dwóch kluczowych elementach: zmianie postrzegania i upodmiotowienia ruchu OzN oraz traktowaniu tej grupy osón jako integralnej społeczności będącej elementem społeczeństwa.
Panel I: Postawa dumy w tożsamości osób z niepełnosprawnościami
W jego ramach odbyła się rozmowa Tomasza Przybysza-Przybyszewskiego z Polskiego Forum Osób z Niepełnosprawnością (PFON) z samorzecznikami Patrycją Polczyk i Katarzyną Parzuchowską-Tercz.
Samorzeczniczki przedstawiły swoje historie. Mówiły o tym, jak rozumieją swoją niepełnosprawność i czego w związku z nią doświadczają. Wyjaśniały też jak postawa poczucia swojej godności wpłynęła na ich działania samorzecznicze. Prawo do samodzielnego życia stawiane jest w kontrze do tradycyjnego, ale wciąż powszechnego w Polsce przedmiotowego postrzegania potrzeb OzN, skupionego na instytucjonalizacji i zastępujących samodzielność świadczeniach.
Katarzyna Parzuchowska-Tercz opowiadała przede wszystkim o problemie stygmatyzacji osób w kryzysie psychicznym – o tym, jak upowszechnione w społeczeństwie stereotypy nie tylko utrudniają, wręcz pozbawiają takie osoby niezbędnego wsparcia, ale również kształtują ich własne postrzeganie samego siebie, pogłębiając kryzys. Podkreślała, iż wbrew stygmatyzującym przekonaniom osoby w kryzysie psychicznym nie są skazane na obniżenie swoich oczekiwań wobec życia, mogą i powinny rozwijać się dalej.
Panel II: Postawa dumy a samorzecznictwo społeczne
Prowadziła go pełnomocniczka RPO ds. praw osób z niepełnosprawnościami dr Monika Wiszyńska-Rakowska. W dyskusji uczestniczyły osoby z niepełnosprawnościami samorzecznicy: Maciej Ryszawy, Anna Michalska, Joanna Piotrowska, Krzysztof Wostal i dr Łukasz Orylski. Mówili jak rozumieją dumę i dlaczego poczucie dumy jest ważne i jak przekłada się na ich działania samorzecznicze na rzecz praw OzN.
– Dumy nie da się scharakteryzować jednym słowem – powiedział Krzysztof Wostal i wyjaśnił, iż to nie jest hasło tylko stan, w którym jest pewny siebie i swoich umiejętności. – Dzięki dumie działam i mam sprawczość – zaznaczył i wyjaśnił, iż to nie tylko stan wewnętrzny, ale także fundament działania.
Anna Michalska mówiła, iż jest dumna z tego, iż jest głucha. – To nie znaczy, iż się tym chwalę, ale iż mam swój język, własną kulturę. Mogę pokonywać własne problemy, bariery. Jestem dumna, iż mogę załatwiać różne sprawy, radzić sobie z problemami w życiu w różnych obszarach – tłumaczyła.
Podkreśliła, iż jako samorzeczniczka nie reprezentuje tylko siebie, ale inne osoby głuche, które mają głos, ale nie maja odwagi, żeby przedstawić go publicznie.
– Jestem dumna, iż osiągam swoje cele, bez wsparcia – tłumaczyła J. Piotrowska. – Wcześniej miałam trudności w mówieniu jak się czuję, czego chcę. Poczucie dumy daje mi pewność siebie i siłę. Pomaga mi budować poczucie własnej wartości. Gdyby nie poczucie dumy to nie mogłabym brać udziału w spotkaniach, bo byłabym zamknięta w sobie – mówiła i dodała, iż jest dumna z tego, iż ma odwagę mówić o potrzebach swoich i innych osób z niepełnosprawnościami.
Maciej Ryszawy podkreślił, iż poczucie dumy jest kluczowe, żeby móc podjąć jakąkolwiek działalność samorzeczniczą. Czy to w swojej sprawie, czy w sprawach dotyczących OzN.
– Dzięki poczuciu dumy wiemy, iż nasza niepełnosprawność jest naszą nieodłączną częścią i akceptujemy to. Traktujemy ją jako część naszej tożsamości. Dzięki temu działamy na rzecz grupy, z którą się identyfikujemy – tłumaczył.
Mówił, iż duma płynąca z akceptacji i poczucia sprawczości powoduje, iż jego głos, jako osoby działającej samorzeczniczo, staje się bardziej wiarygodny. – jeżeli osoba akceptuje swoją niepełnosprawność to widać i słychać, iż utożsamia się z tym, co mówi. Dzięki temu jest bardziej wiarygodna dla osób, które nie znają tematu – tłumaczył.
Łukasz Orylski przedstawił swoją długą drogę wchodzenia w życie świadome osoby z niepełnosprawnością. Mówił jak ważna jest zmiana świadomości i kooperacja z innymi osobami. Bez wspólnego działania nie ma sukcesów w walce o prawa, ale i nie ma dumy. – Razem z dumą idzie świadomość wspólnoty interesów. Wychodzimy ponad potrzeby wynikające z własnej niepełnosprawności, poznajemy potrzeby innych osób i razem walczymy o nasze prawa – powiedział.
Panel III: Postawa dumy a samorzecznictwo na rzecz zmiany prawa
Dyskusję w tym panelu prowadziła dr Magdalena Kocejko z Katedry Polityki Społecznej SGH.
Samorzecznik dr Michał Osztulski, adiunkt z Katedry Prawa Międzynarodowego Publicznego na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, przedstawił referat o integracji zawodowej osób z niepełnosprawnościami jako dumie i szansie na rozwój osobisty i społeczny, w świetle przepisów prawa i dobrych praktyk.
Na własnym przykładzie – osoby niemówiącej i w spektrum autyzmu, która ukończyła studia prawnicze i obroniła rozprawę doktorską – mówił o kreatywności i stosowaniu alternatywnych rozwiązań wspierających studentów z niepełnosprawnościami, a także realizowanych na Uniwersytecie w Białymstoku projektach w tym zakresie. Udało mu się jako pierwszemu w Polsce niemówiącemu autyście obronić doktorat.
W kontekście przepisów ustawy o dostępności dr Michał Osztulski mówił o dostępności sądów dla osób neuroróżnorodnych. Wskazał też min. na problem prawa do pracy OzN w Polsce oraz na postrzeganie osób w spektrum przez społeczeństwo.
O prawie do niezależnego życia (art. 19 lit. b Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami) mówił samorzecznik dr Krzysztof Kurowski, prawnik, konstytucjonalista, przewodniczący Polskiego Forum Osób z Niepełnosprawnościami, laureat Nagrody RPO im. doktora Macieja Lisa.
Mówił o walce samorzeczników o niezależne życie. To jest walka, w której jest też druga strona: ciągłe przeciąganie liny między wymogami Konwencji, a tym, co nam się proponuje.
Mimo iż Komentarz Ogólny nr 5 opisuje, czym jest niezależne życie, to część decydentów tej koncepcji nie akceptuje albo nie rozumie.
Dlatego niezbędna jest indywidualna praca nad każdym z nich.
Na koniec debaty Błażej Kmieciak podkreślił, iż mieliśmy dziś wędrówkę po tematach trudnych do zdefiniowania.
Zobacz galerię…
Jolanta Kołacz, fot. Marcin Kuczek / Biuro RPO
Data publikacji: 04.07.2025 r.
