Ponad 20 lat temu medycyna stała się świadkiem gigantycznego przełomu. Spisanie pełnej sekwencji ludzkiego DNA pozwoliło na poznanie podłoża genetycznego wielu groźnych chorób. Diagnostyka genetyczna stała się również ważnym ogniwem badań związanych z wykrywalnością i leczeniem nowotworów. Na czym polega analiza molekularna w onkologii? Przy jakiego typu nowotworach może okazać się przydatna? I wreszcie, kto może skorzystać z możliwości badania i czy jest to powszechna praktyka? Między innymi na te pytania odpowiadamy w rozmowie z dr hab. n. med. Małgorzatą Oczko-Wojciechowską, kierownik Zakładu Diagnostyki Genetycznej i Molekularnej Nowotworów NIO-PIB, Oddział w Gliwicach, ekspertką kampanii „Genetyka ratuje życie”.
Diagnostyka genetyczna w medycynie
Program naukowy: „Projekt poznania ludzkiego genomu” (ang. Human Genome Project) oraz jego wyniki opublikowane 21 lat temu, na trwałe zmieniły oblicze nauki oraz medycyny. Dzięki poznaniu ludzkiego genomu możliwa stała się dokładna analiza schorzeń uwarunkowanych genetycznie. Zanim jednak przejdziemy do katalogu chorób nowotworowych, które dzięki nowoczesnym metodom badawczym mogą zostać odpowiednio zdiagnozowane, wcześniej zatrzymajmy się przy ogólnym zagadnieniu, jakie stanowi diagnostyka genetyczna.
W dzisiejszej medycynie i onkologii diagnostyka genetyczna ma znaczenie podwójne.
Jak tłumaczy doktor Oczko-Wojciechowska, pierwsze z nich i zarazem najbardziej powszechne związane jest z określeniem, czy obserwowana przez nas choroba ma podłoże genetyczne. Tego typu badanie to najdokładniejsza forma analizy organizmu. Opiera się na odczytaniu sekwencji DNA. To pozwala na zidentyfikowanie zmian w genach danego człowieka i uzyskanie istotnych informacji związanych z jego zdrowiem.
Druga, nieco bardziej zawiła teoria związana jest z kwalifikacją pacjentów do terapii celowanych. W tym przypadku głównym założeniem diagnostyki genetycznej jest zlokalizowanie mutacji, na przykład w DNA lub RNA, które pozwolą na zastosowanie odpowiedniej terapii lekowej.
Badania genetyczne a wykrywanie zmian nowotworowych
Jedną z najważniejszych odnóg badań molekularnych jest ich przydatność w zakresie diagnozowania chorób nowotworowych. Jak podkreśla doktor Oczko-Wojciechowska, około 10–15% schorzeń onkologicznych jest powiązanych z genetyczną predyspozycją.
Istnieje spora grupa nowotworów, których badania genetyczne pod kątem czy to wykrywalności, czy to dopasowania do terapii celowanych (o których szerzej w kolejnych ustępach) – przeprowadza się ze znacznie wyższą częstotliwością. To między innymi:
- nowotwór prostaty (mutacje genów HOXB13, CHEK2, NBN oraz BRCA),
- nowotwór jajnika (mutacje w genach BRCA1 i BRCA2),
- nowotwór piersi (mutacje w genach BRCA1 i BRCA2, CHEK2 i NBN),
- nowotwór trzustki (mutacje genu CDKN2A),
Mówimy o nowotworach BRCA-zależnych, które są związane z wariantami patogennymi lub prawdopodobnie patogennymi w genach BRCA 1 i BRCA 2.
Diagnostyka molekularna okazuje się także pomocna przy badaniach dotyczących nowotworów związanych z przewodem pokarmowym, głównie z rakiem jelita. To dokładne analizy dotyczące występowania zespołu Lyncha (dziedzicznego raka jelita grubego), czy też polipowatości rodzinnej, która związana jest z mutacją genu APC. Badania genetyczne mogą okazać się również przydatne przy wykrywaniu predyspozycji do rodzinnego występowania czerniaka i raka żołądka.
Wiele nowotworów możemy skorelować z predyspozycją genetyczną. Znacznie trudniej jest nam znaleźć takie połączenie w przypadku nowotworów rejonu głowy, szyi oraz płuc.
Warto nadmienić, iż istnieje spora część nowotworów, które cały czas bada się pod kątem źródeł występowania. Mogą być to uwarunkowania genetyczne. Może być to również grupa tzw. nowotworów sporadycznych, kiedy chory na raka nie ma bliskich krewnych, u których wykryto chorobę. Na pojawienie się schorzeń mają również wpływ na przykład czynniki środowiskowe, chemiczne, czy promieniowanie jonizujące.
Nie tylko wykrywanie, ale również monitorowanie
Do niedawna diagnostyka molekularna kojarzyła się jedynie i aż z możliwością dziedziczenia predyspozycji do zachorowania na nowotwór. w tej chwili dzięki badaniom genetycznym możliwe jest nie tylko wykrycie i rozpoznanie typu nowotworu, ale to również opcja obserwacji stanu zdrowia pacjenta – ze szczególnym wskazaniem na ewentualną zasadność prowadzonej terapii lekowej.
Dzięki badaniom biopsji płynnej dostarczamy szeregu informacji o samej chorobie, jak również o ewentualnych postępach schorzenia. Ponadto w niektórych przypadkach badania genetyczne wskazują zmiany w organizmie, których nie wykryliśmy podczas diagnostyki obrazowej.
Nasze DNA (germinalne), czyli takie, które znajduje się w każdej komórce naszego ciała, jest niezmienne. Co za tym idzie, badanie pod kątem predyspozycji do nowotworu wykonujemy raz w życiu, a wynik zawsze będzie taki sam.
O ile w przypadku badań predyspozycji pod kątem występowania nowotworu diagnostyka genetyczna jest bezpłatna, o tyle monitorowanie stanu zdrowia i ewentualnego rozwoju choroby może się wiązać z kosztami.
Kwalifikacja do terapii poprzez badanie genetyczne
Najważniejszym zadaniem w diagnostyce molekularnej jest ocena obecności mutacji w genomie, scharakteryzowanie rodzaju zmian oraz określenie ich liczby. Wykrycie obecności danej mutacji genetycznej warunkuje często wybór określonej ścieżki leczenia, ponieważ ten sam nowotwór może być spowodowany mutacjami w różnych genach.
Badania pozwalają wskazać, czy dana choroba będzie wrażliwa, czy oporna na wskazany rodzaj chemioterapii. Dzięki temu możemy dobrać najskuteczniejsze dla danego pacjenta leczenie – metoda ta nosi nazwę terapii celowanej. Jak objaśnia ekspertka kampanii „Genetyka ratuje życie”, w tej chwili duża ilość nowotworów jest poddawana diagnostyce genetycznej tkankowej, której wyniki pozwalają na zakwalifikowanie pacjenta do odpowiedniej terapii lekowej.
Badania związane z kwalifikacją do terapii celowanych możemy wykonywać na kilku etapach występowania schorzenia.
Należy jednak pamiętać, iż aby terapia miała szansę być skuteczną, potrzebne jest dokładne wskazanie i skrupulatne kryteria, które pacjent musi spełniać.
Jeżeli pacjent nie spełnia konkretnych kryteriów, wówczas lek nie okaże się pomocny. Nie da się za wszelką cenę dopasować pacjenta do terapii. Muszą zostać spełnione określone wytyczne, aby lek zadziałał.
Jak zaznacza doktor Oczko-Wojciechowska, w Polsce istnieją programy lekowe gwarantowane i finansowane przez NFZ, które wyraźnie przedstawiają kryteria włączenia pacjenta do odpowiedniego leczenia.
Jak skorzystać z możliwości badania genetycznego?
W momencie, kiedy obserwujemy w naszej rodzinie przypadki występowania nowotworów, powinniśmy zadbać o konsultację z lekarzem pierwszego kontaktu. Po przeprowadzonym wywiadzie, o ile lekarz rodzinny uzna, iż taka okoliczność jest zasadna, otrzymujemy skierowanie do poradni genetycznej. Jak podkreśla doktor Oczko-Wojciechowska, istnieje również tzw. ryzyko populacyjne.
Nie zawsze jedno zachorowanie w rodzinie, w wieku późniejszym, świadczy o tym, iż my także mamy predyspozycje do wystąpienia nowotworu.
Po otrzymaniu skierowania do wyżej wymienionej poradni konsultujemy się z lekarzem genetykiem klinicznym. On zbiera dokładne i skrupulatne informacje na temat chorób w naszej rodzinie. Ze zgromadzonych danych tworzy się pewnego rodzaju drzewo genealogiczne, które również określa predyspozycje do ewentualnego wystąpienia nowotworu. Po dogłębnej analizie lekarz prowadzący kieruje pacjenta na dane badanie pod kątem konkretnego nowotworu.
Nie ma jednego badania genetycznego, które wyjaśni wszystkie predyspozycje dla wszystkich nowotworów.
Warto podkreślić, iż zarówno porada lekarska, jak i badanie genetyczne pod kątem prawdopodobieństwa wystąpienia nowotworu jest darmowe i objęte refundacją przez NFZ.
Problemy diagnostyki genetycznej w onkologii
Niestety, pomimo coraz większego dostępu do coraz nowocześniejszych metod diagnostycznych, problemem w dalszym ciągu wydaje się zbyt niska świadomość na temat dostępności i możliwości skorzystania z diagnostyki genetycznej.
Jak zauważa doktor Oczko-Wojciechowska, przez cały czas nie mówimy wystarczająco wiele o badaniach genetycznych. Ponadto na rynku pojawia się sporo prywatnych firm, które oferują skorzystanie z diagnostyki molekularnej.
Badanie genetyczne powinno być powiązane z poradą i wizytą u specjalisty. To, iż uzyskamy w prywatnym laboratorium wynik, który nie wskazuje na predyspozycję do danego nowotworu, wcale nie oznacza, iż nie istnieją inne zagrożenia nowotworowe.
Innym problemem wydaje się dostępność poradni genetycznych i ośrodków, które takie badania prowadzą. Oczywiście jest ich więcej, ale to przez cały czas nie jest wystarczająca liczba placówek. Ponadto nierzadko lekarze pierwszego kontaktu nie są odpowiednio wykwalifikowani, aby pokierować adekwatnie pacjenta i zasugerować, iż w danym przypadku wskazana byłaby konsultacja genetyczna pod kątem nowotworu.
Najczęściej badania genetyczne tkankowe są dostępne w dużych ośrodkach, w dużych miastach. Związane jest to również z dostępnością do nowoczesnych aparatów badawczych, a także wykwalifikowanej kadry.
Jak podkreśla ekspertka kampanii „Genetyka ratuje życie”, w tym ostatnim wymienionym aspekcie możemy upatrywać spory problem. Na rynku pracy nie ma zbyt wielu specjalistów, którzy potrafią odpowiednio przeprowadzić badanie lub adekwatnie zinterpretować wyniki sekwencjonowania.
Z optymizmem w przyszłość
Pomimo problemów wskazywanych w powyższych ustępach przyszłość badań genetycznych w Polsce, o ile mowa o onkologii i nie tylko, przybiera pozytywny kształt. Doktor Oczko-Wojciechowska zaznacza, iż wiele chorób nowotworowych, które wcześniej kojarzone były z przykrą diagnozą, aktualnie możemy traktować niemalże jako schorzenia przewlekłe.
Są takie rozpoznania, na przykład raka płuca, gdzie odpowiednio wcześnie wykryte zmiany molekularne, związane z adekwatną terapią celowaną, mogą zapewnić pacjentowi długie życie.
Z każdym rokiem w obszarze onkologicznym dostępnych jest coraz więcej testów genetycznych o różnym zakresie i znaczeniu diagnostycznym. W Polsce działa coraz więcej laboratoriów, a rezultaty badań interpretowane są przez specjalistów w zakresie genetyki molekularnej i onkologii. Powstają nowe, ulepszone leki, również w zakresie immunoterapii dochodzi do znaczących udoskonaleń.
Liczę na to, iż pojawi się efekt, kiedy nie będziemy się bali słowa „nowotwór”. Będziemy go traktowali jako chorobę, którą można wyleczyć, bo w wielu przypadkach jest to choroba, którą po prostu się leczy.
Kampania „Genetyka ratuje życie”
Jak tłumaczy doktor Oczko-Wojciechowska, „Genetyka ratuje życie” to kampania edukacyjna, która ma na celu poszerzenie świadomości i zbudowanie przekonania o korzyściach płynących z tytułu wykorzystania badań genetycznych.
Kampania realizuje działania na poziomie ogólnopolskim i regionalnym we współpracy z zaproszonymi ekspertami, laboratoriami oraz instytucjami dziedziny genetyki. W ramach kampanii prowadzony jest również profil na Facebooku Genetyka Ratuje Życie pełen genetycznych pojęć, ciekawostek i najnowszych odkryć!
Podcast do wysłuchania
Więcej informacji na temat badań genetycznych w onkologii w podcaście Radiokliniki. Na czym polega diagnostyka genetyczna? Co należy zrobić, aby skorzystać z możliwości badania? Czym są terapie celowane? Jakiego typu nowotwory można wykryć dzięki badaniom genetycznym i wreszcie, czy dzięki diagnostyce genetycznej będziemy mogli pokonać raka? Między innymi na te pytania szukamy odpowiedzi w rozmowie z gościem Radiokliniki.
Dr hab. n. med. Małgorzata Oczko-Wojciechowska kieruje Zakładem Diagnostyki Genetycznej i Molekularnej Nowotworów NIO-PIB, Oddział w Gliwicach. Ekspertka kampanii „Genetyka ratuje życie”.
