Otyłość jako choroba
Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) (3) otyłość to nieprawidłowe lub nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej, które negatywnie wpływa na zdrowie. Otyłość została oficjalnie uznana za chorobę i wpisana do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10) pod kodem E66, co obliguje lekarzy do jej diagnozowania i leczenia.
Etiologia otyłości jest złożona – obejmuje czynniki środowiskowe, genetyczne, hormonalne, psychologiczne oraz jatrogenne (np. związane z działaniem niektórych leków). To sprawia, iż kompleksowe leczenie wymaga indywidualnego podejścia i interdyscyplinarnej opieki specjalistów nad pacjentem.
Jak zdiagnozować otyłość?
Ocenę stanu odżywienia u osób dorosłych powinno się przeprowadzać przynajmniej raz w roku, ale częstość pomiarów może być zależna od takich czynników jak wiek, choroby przewlekłe czy historie otyłości w rodzinie.
Wskaźnik BMI (ang. Body Mass Index) - powszechnie stosowany do oceny masy ciała, choć nie jest idealnym narzędziem do oceny ryzyka metabolicznego. Nie uwzględnia bowiem rozmieszczenia tkanki tłuszczowej, proporcji między tkanką tłuszczową a mięśniową ani stanu nawodnienia organizmu.
Nadwaga: BMI 25–29,9 kg/m²,
Otyłość: BMI ≥30 kg/m².
Obwód talii – bardziej precyzyjne narzędzie ponieważ umożliwia ocenę ilość tkanki tłuszczowej trzewnej.
≥80 cm u kobiet i ≥94 cm u mężczyzn – zwiększone ryzyko chorób metabolicznych,
≥88 cm u kobiet i ≥102 cm u mężczyzn – wysokie ryzyko chorób metabolicznych.
Celem leczenia otyłości nie jest "odchudzanie"
Otyłość nie jest wynikiem braku silnej woli ani świadomego wyboru. To choroba, w której organizm traci zdolność do regulacji równowagi energetycznej. Dlatego jej leczenie nie polega na krótkoterminowym „odchudzaniu”, ale na trwałej zmianie stylu życia, w celu zmniejszenia ryzyka powikłań.
Leczenie otyłości ma charakter kompleksowy. Podstawowym celem jest zmniejszenie ryzyka powikłań związanych z chorobą, a w przypadku ich występowania – złagodzenie ich przebiegu, a choćby remisja, czyli poprawa stanu zdrowia (4). Otyłość może prowadzić do rozwoju ponad 200 powikłań, dlatego jej leczenie przyczynia się w dłuższej perspektywie do poprawy jakości i wydłużenia życia (5).
Ze względu na ogromne znaczenie powyższego celu terapeutycznego, proces redukcji masy ciała nie może opierać się wyłącznie na redukcji masy ciała w szybkim tempie, jedynie dla osiągnięcia efektownego wyglądu. Otyłość wymaga wieloaspektowego i długoterminowego leczenia, które uwzględnia indywidualne potrzeby pacjenta, takie jak nawyki żywieniowe, ewentualne zaburzenia odżywiania, poziom aktywności fizycznej oraz motywację do zmian.
Negatywne skutki zbyt gwałtownej utraty masy ciała
Jedynie zrównoważona redukcja masy ciała może przynieść długotrwałe korzyści zdrowotne. Natomiast gwałtowna utrata może prowadzić do wielu niekorzystnych skutków dla zdrowia (6, 7, 8, 9), takich jak.:
Niedobory żywieniowe: niewłaściwie prowadzone ograniczanie spożycia pokarmów może prowadzić do niedoborów kluczowych witamin i minerałów, niezbędnych do zachowania zdrowia. Skutkiem tego mogą być osłabienie, zmęczenie, problemy z koncentracją, a choćby poważniejsze dolegliwości zdrowotne.
Utrata masy mięśniowej i kostnej: zamiast spalać tłuszcz, organizm może tracić masę mięśniową, co osłabia siłę, wytrzymałość oraz wydolność fizyczną. Dodatkowo zwiększona utrata masy kostnej zwiększa ryzyko osteoporozy i złamań, szczególnie u osób starszych.
Zaburzenia metaboliczne i hormonalne: zbyt szybka utrata kilogramów może wpływać na metabolizm, spowalniając go, utrudniając dalszą redukcję masy ciała. Gwałtowna utrata wagi może również wpływać na gospodarkę hormonalną, prowadząc do zaburzeń miesiączkowania u kobiet, problemów z libido i płodnością. Zmiany w poziomach hormonów mogą ponadto zaburzać regulację apetytu.
Nawrót choroby otyłościowej, potocznie nazywanym efektem jo-jo: po zakończeniu restrykcyjnej diety, która doprowadziła do szybkiej utraty masy ciała, wiele osób doświadcza szybkiego powrotu do poprzedniej wagi, a choćby jej przekroczenia. Dzieje się tak, ponieważ organizm, reagując na zmniejszenie zasobów energetycznych, aktywuje mechanizmy kompensacyjne, które mają go zabezpieczyć przed ponownym niedoborem, np. poprzez nasilenie uczucia głodu. Prawidłowe tempo redukcji masy ciała to 0,5–1,5 kg na tydzień przez pierwsze 3-6 miesięcy terapii.
Jak leczyć otyłość?
Kompleksowe leczenie otyłości opiera się na 4 filarach (10), które obejmują:
1. Zmiana nawyków żywieniowych
Modyfikacja sposobu odżywiania powinna być dostosowana do indywidualnych preferencji oraz stanu zdrowia pacjenta. Dieta w otyłości powinna być po prostu „zdrową dietą” i zawierać warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty, chude białko oraz zdrowe tłuszcze.
Najważniejsze zasady:
Spożywanie 3 głównych posiłków dziennie i dwóch przekąsek pomiędzy nimi, aby uniknąć podjadania.
Niepomijanie śniadania - pomaga ono regulować metabolizm i poziom energii.
Jedzenie powoli i świadomie – przed sięgnięciem po dokładkę warto odczekać 15 minut.
Najczęstsze błędy:
Nieregularne spożywanie posiłków i jedzenie głównych dań wieczorem.
Podjadanie między posiłkami, zwłaszcza bez uczucia głodu.
Spożywanie posiłków przed telewizorem lub komputerem.
Szybkie jedzenie i niedokładne gryzienie.
2. Aktywność fizyczna
Im wyższy poziom aktywności fizycznej, tym łatwiej osiągnąć deficyt kaloryczny. Nie chodzi jednak o to aby rozpoczynać od intensywnych treningów. Dobrą formą aktywności są spacery. Wystarczy wprowadzić codzienne zmiany: zostawić samochód na parkingu w nieco większym oddaleniu od celu, korzystając z komunikacji miejskiej wysiadać przystanek wcześniej. Należy pamiętać, iż przed rozpoczęciem treningów osoby z otyłością powinny zgłosić się do lekarza, który wykona test wysiłkowy i EKG spoczynkowe. Ponadto lekarz oceni sprawność fizyczną i reakcję organizmu na wysiłek fizyczny, co pomoże dobrać aktywność dopasowaną do indywidualnych potrzeb pacjenta.
Regularny wysiłek fizyczny pomaga w utrzymaniu deficytu kalorycznego i poprawie stanu zdrowia. Według WHO wysiłek osoby dorosłej zapewniający zdrowie powinien polegać na (3):
150–300 minut umiarkowanej aktywności tygodniowo lub 75–150 minut intensywnego wysiłku.
Ćwiczenia siłowe przynajmniej 2 razy w tygodniu.
Osoby starsze oraz mało aktywne powinny zaczynać od ćwiczeń o niskiej intensywności i stopniowo zwiększać poziom wysiłku. choćby codzienne spacery czy wybieranie schodów zamiast windy mogą przynieść korzyści zdrowotne.
3. Terapia behawioralna
Wsparcie psychologiczne może znacząco przyczynić się do trwałej zmiany stylu życia i lepszego radzenia sobie z wyzwaniami związanymi z otyłością. Czynniki psychologiczne odgrywają istotną rolę zarówno w rozwoju otyłości, jak i w jej kompleksowym leczeniu.
Psycholog może pomóc:
we wdrożeniu zdrowych nawyków oraz utrzymaniu motywacji,
w eliminacji niekorzystnych przyzwyczajeń, które mogłyby prowadzić do nawrotu choroby otyłościowej.
we wzmocnieniu poczucia sprawczości oraz zwiększeniu pewność siebie
w wypracowaniu skutecznych i bezpiecznych metod radzenia sobie ze stresem.
Kluczowa jest ocena emocjonalnych uwarunkowań pacjenta, jego zachowań żywieniowych oraz gotowości do wprowadzenia zmian w stylu życia.
4. Farmakoterapia i/lub chirurgia bariatryczna
W uzasadnionych przypadkach lekarz może zalecić farmakoterapię, która wspomaga proces leczenia kompleksowego. Nowoczesne podejście do farmakologicznego leczenia otyłości skupia się nie tylko na redukcji masy ciała, ale również na poprawie stanu zdrowia pacjenta poprzez:
zmniejszenie ryzyka wystąpienia powikłań,
poprawę parametrów metabolicznych,
umożliwienie utrzymania zredukowanej masy ciała.
W uzasadnionych przypadkach lekarz może zalecić zabieg z zakresu chirurgii bariatrycznej.
Niezależnie od wybranej ścieżki istotne jest, aby pacjent pozostawał pod stałą opieką lekarza i innych specjalistów (dietetyka, psychologa, fizjoterapeuty). Zwiększy to szanse na długotrwały sukces terapeutyczny.
