Czy nadmiar witamin może zaszkodzić? Witaminy rozpuszczalne w wodzie – analiza

Witaminy są jednym z niezbędnych składników zdrowej diety i bardzo ciężko je przedawkować, spożywając zbilansowane posiłki. Jednakże w dzisiejszych czasach z wielu powodów często sięgamy po dodatkową suplementację. Przywykliśmy uważać, iż witaminy rozpuszczalne w wodzie są bardzo bezpieczne, bo organizm potrafi je łatwo usunąć wraz z moczem. Czy tak naprawdę jest, czy może jednak warto zachować ostrożność, stosując dawki obecne w suplementach diety i lekach?

Nadmiar witaminy B1 w organizmie – czy jest bezpieczny?

Witamina B1 (tiamina) nie jest toksyczna i jej nadmiar organizm wydala z moczem. Jednak nadmierna suplementacja może przejściowo wywołać nudności, pokrzywkę, letarg, ataksję i upośledzoną motorykę jelit. Nie ma więc sensu (ani realnej potrzeby) zażywać jej zbyt dużo.

Czy nadmiar witaminy B2 może zaszkodzić?

Jako iż witamina B2 (ryboflawina) ma ograniczoną rozpuszczalność w wodzie, to jelita są w stanie regulować jej wchłanianie. W związku z tym nie wchłoną jej nadmiaru, tylko zostanie on wydalony z kałem.

To, iż po zażyciu witaminy B2 obserwujemy mocniejsze zabarwienie moczu i specyficzny zapach, nie jest niebezpieczne. U osób skłonnych do silnych alergii suplementacja witaminy B2 może wywołać reakcję, ale tego nie sposób przewidzieć.

Problemy z nadmiarem witaminy B3 (niacyny) w organizmie

Witamina B3 (niacyna, witamina PP) występuje w dwóch formach: kwasu nikotynowego i amidu kwasu nikotynowego (inaczej zwanego nikotynamidem). Podany doustnie kwas nikotynowy jest w organizmie przekształcany w nikotynamid, który jest główną postacią niacyny krążącej we krwi.

Zaczerwienienie i świąd skóry

W przypadku suplementacji witaminy B3 w postaci kwasu nikotynowego (już w niskich dawkach rzędu 30 mg na dzień) często występuje efekt nagłego zaczerwienienia i świądu skóry – najczęściej twarzy, ramion i klatki piersiowej. Pojawia się on zwykle po 30 minutach od przyjęcia dawki i ustępuje w ciągu godziny. Taka reakcja może wzbudzać niepokój u pacjentów, ale nie jest niebezpieczna – związana jest bowiem wyłącznie z rozszerzeniem skórnych naczyń krwionośnych. Efekt ten może znieść przyjęcie np. aspiryny czy ibuprofenu.

Rzadkie działania niepożądane związane z przyjmowaniem witaminy B3 (nikotynamidu, kwasu nikotynowego)

Istnieją doniesienia o obrzęku siatkówki oka po zastosowaniu niacyny. Jako iż niacyna powoduje wzrost stężenia kwasu moczowego we krwi, to unika się jej stosowania u pacjentów z dną moczanową w wywiadzie.

Mniej powszechne, ale potencjalnie poważne działania niepożądane występujące podczas długotrwałej suplementacji witaminy B3 obejmują zwiększone ryzyko poważnych krwawień, infekcji, miopatii i hiperglikemii oraz pogorszenia lub rozwoju cukrzycy. Należy mieć świadomość, iż kwas nikotynowy zmniejsza wrażliwość na insulinę. Przy dawkach powyżej 3 g na dzień nasila hiperglikemię u osób chorych na cukrzycę typu 2.

W kilku przypadkach terapii kwasem nikotynowym zaobserwowano również tachykardię, arytmię, znaczne obniżenie ciśnienia tętniczego, obrzęki i bezsenność.

Hepatotoksyczność niacyny w wysokich dawkach

Poważniejszym problemem, który może wywoływać witamina B3 stosowana w wyższych dawkach i przez dłuższy czas jest hepatotoksyczność. Niacyna w dawkach powyżej 500 mg na dobę powoduje przemijające, bezobjawowe podwyższenie poziomu aminotransferazy w surowicy choćby u 20% osób. Może ono ustąpić samoistnie, choćby gdy kontynuujemy leczenie.

Jednak poważniejsze problemy mogą wystąpić przy dawkach powyżej 3 gramów na dzień i częściej dotyczą preparatów o przedłużonym uwalnianiu. Objawy kliniczne z tym związane to żółtaczka, swędzenie, zmęczenie, nudności i wymioty. Natężenie zmian chorobowych waha się od łagodnego podwyższenia aktywności enzymów wątrobowych do ostrej niewydolności wątroby – obserwowano w biopsji martwicę środkowo-zrazikową z łagodnym stanem zapalnym. U niektórych pacjentów występuje ogólne zmniejszenie ilości białek surowicy syntetyzowanych przez wątrobę, a w niektórych przypadkach koagulopatia z wydłużeniem czasu protrombinowego i zmniejszeniem stężenia albumin w surowicy, czynników krzepnięcia i apolipoprotein. Zmiany te ustępują gwałtownie po zaprzestaniu leczenia i mogą nie powrócić po zastosowaniu niższych dawek. Na szczęście bardzo rzadko zmiany te są na tyle ostre, iż prowadzą do niewydolności wątroby kończącej się potrzebą pilnego przeszczepu bądź śmiercią.

Forma witaminy B3 (nikotynamid lub kwas nikotynowy) a efekty uboczne suplementacji

W zależności od formy witaminy B3 obecnej w leku bądź suplemencie diety można się spodziewać nieco innych skutków ubocznych. Ich ewentualne pojawienie się i nasilenie będą zależne od zastosowanej dawki oraz indywidualnej wrażliwości.

Nikotynamid może powodować:

• zaburzenia żołądkowo-jelitowe GI (głównie u pacjentów ze schyłkową niewydolnością nerek);
• podwyższenie stężenia enzymów wątrobowych przy dawkach powyżej 3 g na dzień;
• małopłytkowość (tylko u pacjentów ze schyłkową niewydolnością nerek).

Niacyna (kwas nikotynowy) może wywołać:

• zaczerwienienie skóry;
• świąd i suchość skóry;
• bóle głowy;
• zaburzenia żołądkowo-jelitowe (nudności, niestrawność, wzdęcia, biegunki, nasilenie choroby wrzodowej);
• podwyższony poziom kwasu moczowego;
• podwyższone enzymy wątrobowe;
• małopłytkowość.

Bezpieczeństwo stosowania witaminy B5

Witamina B5 (kwas pantotenowy) jest uważana za witaminę bezpieczną. Może wydarzyć się reakcja alergiczna na suplementację, bo tego nie sposób przewidzieć. Gdy przesadzimy z dawką, możliwe są problemy jelitowe, takie jak łagodna biegunka.

Potencjalnie zły wpływ witaminy B6 na układ nerwowy

Problemem, z którym możemy się spotkać, używając wysokich dawek lub przedłużając kurację mniejszymi dawkami witaminy B6 (pirydoksyny), jest neurotoksyczność.

Przedłużone narażenie na suplementację witaminy B6 powoduje pierwotne uszkodzenie ciał komórek nerwowych, po którym prawdopodobnie następuje martwica, a także zwyrodnienie aksonów i mieliny. jeżeli uraz nie jest zbyt zaawansowany, nerwy mogą się zregenerować po zaprzestaniu leczenia, co skutkuje poprawą kliniczną lub ustąpieniem objawów. Na szczęście przypadki stałych uszkodzeń, choć występują, są bardzo nieliczne.

W badaniach klinicznych zauważono, iż u pacjentów przyjmujących duże dawki witaminy B6 (od 2000 mg do 5000 mg na dobę) objawy uboczne związane z układem nerwowym pojawiały się w okresie krótszym niż rok (dla 5000 mg już po 3 miesiącach). Dawki poniżej 2000 mg na dobę powodowały objawy neurologiczne po roku stosowania. Natomiast mała dawka – czyli 50 mg na dobę – przyjmowana przez mniej niż pół roku nie wywoływała zaburzeń nerwowych. Jednak po przekroczeniu 6. miesiąca suplementacji objawy wystąpiły u około 20% badanych pacjentów. Obserwujemy tu więc zależność od dawki i czasu kuracji.

Witamina B7, czyli biotyna

Biotyna jest bezpieczną i nietoksyczną witaminą, której nadmiar organizm łatwo wydala. Pacjenci, którzy przyjmowali wyższe dawki, w niektórych badaniach klinicznych (np. nad stwardnieniem rozsianym, cukrzycą czy AZS) nie zgłaszali objawów ubocznych.

Bezpieczeństwo witaminy B8 (inozytolu)

Inozytol to związek uznany za bezpieczny i powszechnie zalecane dawki nie przynoszą działań niepożądanych. Dopiero gdy w badaniach naukowych sprawdzano dawki wyższe, to pacjenci zgłaszali problemy takie jak biegunka, nudności czy bóle głowy.

Problemy z ustaleniem bezpieczeństwa witaminy B9, czyli kwasu foliowego

Kwas foliowy zawarty w naturalnej żywności ma niższą biodostępność i stabilność niż produkt syntetyczny. Braki kwasu foliowego w diecie nowoczesnych społeczeństw były związane ze zmianą sposobu odżywiania i preferowaniem żywności przetworzonej.

Suplementacja kwasu foliowego w ciąży

Kwas foliowy jest zalecany kobietom w czasie planowania i w początkowych miesiącach ciąży w celu zapobiegania powstawania wad cewy nerwowej u dzieci. Po wielu latach tych zaleceń zauważono jednak, iż zbyt duże dawki mogą zwiększać ryzyko:

• powikłań ze strony układu oddechowego lub alergii u potomstwa;
• astmy u dzieci;
• występowania insulinooporności u narodzonych dzieci (badania indyjskie, dawka 5 mg/dzień);
• cukrzycy ciążowej (badania chińskie);
• zaburzeń rozwoju neurokognitywnego i wystąpienia spektrum autyzmu u dzieci;
• słabego rozwoju psychomotorycznego u dzieci (dawki powyżej 5 mg na dzień w porównaniu do dawek 0,4–1 mg na dzień);
• egzemy i atopowego zapalenia skóry u dzieci.

Obserwacje te dotyczyły większych dawek, ale były też związane z suplementacją w późnej fazie ciąży, a nie na jej początku. Na razie możemy mówić o korelacji, a nie przyczynowości. Jednak dla bezpieczeństwa mam i ich potomstwa sugerowana bezpieczna dawka nie powinna przekraczać 1 mg dziennie.

Stężenie kwasu foliowego a choroba nowotworowa

Obserwacje dotyczące wpływu folianów syntetycznych i naturalnych na wzrost nowotworowy są niejednoznaczne. Znów podejrzewa się, iż ta kwestia zależy od dawki i przyjmuje na wykresie kształt litery U. Inaczej mówiąc, niedobór folianów w diecie związany jest z obniżoną jakością replikacji i naprawy DNA, co sprzyja zmianom rakowym, a nadmiar folianów może wzmocnić syntezę DNA w obecnych w organizmie komórkach przedrakowych. Zalecana jest więc po prostu ostrożność w suplementacji.

Kwas foliowy a niedobór witaminy B12 – pułapka metylowa

Ponadto suplementacja kwasu foliowego może zwiększać zapotrzebowanie na witaminę B12, pogłębiając efekty jej braku. Takie osoby narażone są na rozwój anemii złośliwej i potencjalnie nieodwracalne uszkodzenia neurologiczne spowodowane deficytem witaminy B12.

Powyższy problem to tzw. pułapka metylowa. Enzym syntaza metioninowa, zależny od witaminy B12, odpowiada za reakcję przekształcenia homocysteiny w metioninę. W tej reakcji metabolit kwasu foliowego, czyli 5-m-THF, odgrywa rolę dostawcy grupy metylowej i zmienia się w THF niezbędny do syntezy puryn i pirymidyn tworzących DNA i RNA. Przy braku witaminy B12 THF nie powstaje, co upośledza syntezę DNA i RNA. Podwyższa się również poziom homocysteiny, który może skutkować zwiększonym ryzykiem chorób układu krążenia, zaburzeń neurodegeneracyjnych i innych niekorzystnych skutków zdrowotnych.

Wpływ nadmiaru niezmetabolizowanego kwasu foliowego na inne enzymy

Nasz organizm ma ograniczoną możliwość przekształcania dostarczonego niezmetabolizowanego kwasu foliowego w jego aktywną formę 5-m-THF. jeżeli więc przesadzamy z suplementacją, to nadmiar formy niezmetabolizowanej może zakłócić działanie enzymów odpowiedzialnych za inne przemiany folianów (MTHFR, DHFR) – ważne dla prawidłowego funkcjonowania komórek, co przełożyć się może na zakłócenia procesów metylacji oraz wpłynąć na syntezę i naprawę DNA.

Dla przykładu polimorfizmy w genie MTHFR (najbardziej powszechne to C677T i A1298C) już osłabiają aktywność enzymów, a nadmiar niezmetabolizowanego kwasu foliowego może ten stan jeszcze pogłębić. Ale i przy braku tych polimorfizmów zakłócenia pracy enzymów przy nadmiarze kwasu foliowego były widoczne w badaniach.

Kwas foliowy jest również niezbędny do wytwarzania S-adenozylometioniny (SAM), która jest głównym donorem metylu w metylacji DNA. Niedobór kwasu foliowego skutkuje hipometylacją, ale jego nadmiar powoduje hipermetylację. Oba te stany rozregulowują ekspresję genów, co może się przyczynić do inicjacji i postępu rozwoju raka.

Na razie te problemy obserwujemy w badaniach in vitro i na modelu zwierzęcym. Jednak najlepsze, co możemy zrobić dla swojego zdrowia, to zachować równowagę i nie przesadzać w żadną stronę.

Dyskusje nad suplementacją witaminy B12

Witamina B12 jest niezbędna do utrzymania ważnych funkcji organizmu, a jej niedobór może przyczynić się do odwracalnej niedokrwistości i nieodwracalnych problemów neurologicznych.

Od wielu już jednak lat zwraca się uwagę na to, iż podwyższony jej poziom we krwi występuje u pacjentów z nowotworami. Powoduje to niepewność co do bezpieczeństwa jej suplementacji i jej związku przyczynowego z powstawaniem zmian rakowych. Wielu lekarzy stanowczo zabrania swoim pacjentom (szczególnie onkologicznym) przyjmowania witaminy B12, a choćby witamin w ogóle.

Okazuje się jednak, iż sprawa nie jest tak prosta, gdy przyjrzymy się dyskusjom w środowisku naukowym. W badaniach wykazano bowiem, iż zarówno wysoki, jak i niski poziom B12 spotykany jest w chorobach nowotworowych.

Witamina B12 a nowotwór wątroby

Badacze konsekwentnie potwierdzają, iż wyższe stężenia witaminy B12 w osoczu są obecne u chorych na raka wątroby oraz wiążą się z wyższą śmiertelnością po diagnozie w porównaniu do stężeń niskich. Jednocześnie trzeba pamiętać, iż wątroba magazynuje duże ilości tej witaminy i po uszkodzeniu jej komórek jest ona uwalniana do krążenia.

Ponadto okazuje się, iż pacjenci z innymi poważnymi chorobami wątroby, ale nie nowotworowymi, również mieli podwyższone stężenie B12 w osoczu. Wygląda więc na to, iż poziom B12 w osoczu może być związany bardziej z uszkodzeniem wątroby niż specyficznie z nowotworem. I pamiętajmy również, iż uszkodzenie wątroby z różnych przyczyn sprzyja następnie powstaniu nowotworu tego narządu. Należy zwrócić też uwagę na fakt, iż niezależnie od stężenia witaminy B12 we krwi późne rozpoznanie raka wątroby wiąże się z krótkim przeżyciem.

Poziom witaminy B12 w osoczu a TCN1

Witamina B12 wiąże się w osoczu z białkiem transkobalaminą 1 (TCN1), inaczej nazwanym holohaptokoryną. W niektórych badaniach naukowcy zauważyli, iż stężenie TCN1 jest podwyższone w osoczu u pacjentów z różnymi chorobami wątroby i rakiem wątroby oraz w komórkach raka okrężnicy. Nadmierne uwalnianie transkobalaminy przez komórki nowotworowe może sprawić, iż witamina B12 jest zatrzymywana w osoczu (i jej poziom rośnie), a nie jest wychwytywana i magazynowana przez komórki. W związku z tym można domniemywać, iż w komórkach mamy dobry poziom B12 lub być może choćby niedobór.

Czy można dokładnie oszacować spożywanie witaminy B12 w ciągu kilku lat życia? – problemy z dokładnością kwestionariuszy używanych w badaniach

Badania prowadzone nad wpływem jakiegoś czynnika obecnego w żywności lub dostarczanego w suplementacji w ciągu wielu lat życia niosą ze sobą duże ryzyko wystąpienia czynników zakłócających.

W przypadku mięsa istnieje bowiem różnica choćby w tym, czy spożywamy mięso przetworzone bezpośrednio przez siebie (gotowanie, pieczenie, smażenie), czy też są to wędliny z dodatkami. Suplementacja witamin w tych badaniach obejmowała za to zarówno samodzielną witaminę B12, jak i suplementy złożone, np. witaminowo-mineralne. Na tę chwilę badacze nie dowiedli, iż zbyt wysoki poziom witaminy B12 we krwi towarzyszący chorobom nowotworowym jest związany z jej spożyciem.

Inne wyjaśnienia wysokiego poziomu witaminy B12 w przypadku raka

Jednak związek wysokiego poziomu witaminy B12 w osoczu z samą obecnością nowotworu istnieje. Niestety nie udało się do tej chwili potwierdzić związku w kształcie litery U, czyli wzrostu ryzyka nowotworu przy niskim i wysokim stężeniu, ani ustalić stężenia, przy którym ryzyko jest minimalne.

Wydaje się możliwe, iż wysoki poziom witaminy B12 bez suplementacji może być wynikiem m.in. uszkodzenia tkanek i komórek, które jest wtórne w stosunku do zmian nowotworowych lub innych zaburzeń niszczących tkanki. Aby wskazać witaminę B12 jako winowajcę powstawania nowotworu, należałoby wykazać, iż jej wysoki poziom powoduje jego powstanie. Tymczasem w badaniach wczesnych zmian nowotworowych, takich jak np. polipy, nie notowano wysokich stężeń tej witaminy w osoczu.

Witamina C w dużych dawkach

Nadmiar witaminy C a jelita

Jeśli przyjmujemy witaminę C doustnie w większych dawkach, to już na poziomie jelit regulowane jest jej wchłanianie. Nadmiar zostaje wydalony z kałem, a przy przekroczeniu pewnego poziomu na tyle sprowokuje jelita do działania, iż wywoła po prostu biegunkę osmotyczną.

Witamina C a kamica nerkowa

Naturalnie witaminę C wydalamy przez nerki. Budzi to obawy, czy nie sprzyja to tworzeniu się kamieni nerkowych. Na tę chwilę zauważa się zwiększone ryzyko pojawienia się w moczu szczawianów wapnia, ale jednoznacznej odpowiedzi co do sprzyjania kamicy nerkowej nie ma.

Skutki uboczne wlewów dożylnych

Czym innym jest podanie dożylne, bo pomija barierę jelitową i można osiągnąć chwilowo wysokie stężenie witaminy C we krwi. Pacjenci zgłaszali bóle głowy, uderzenia gorąca, nudności lub wymioty oraz zawroty głowy (podanie dożylne).

Przeciwwskazania do stosowania suplementacji witaminy C

Suplementacja witaminy C jest przeciwwskazana w przypadku chorób krwi takich jak:

• talasemia,
• niedobór dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej,
• niedokrwistości sierpowatokrwinkowej,
• hemochromatoza.

Więcej o witaminie C w artykule: Witamina C i jej losy w organizmie. Czy warto przyjmować wysokie dawki?

Bibliografia

1. Martel J.L., Kerndt C.C., Harshit Doshi; Sina R.E., Franklin D.S., Vitamin B1 (thiamine), StatPearls 2024.
2. Obeid R., High Plasma Vitamin B12 and Cancer in Human Studies: A Scoping Review to Judge Causality and Alternative Explanations, Nutrients 2022.
3. Urbanski G., Hamel J.F., Prouveur B., Annweiler C., Ghali A., Cassereau J., Lozach P., Lavigne C., Lacombe V., Strength of the Association of Elevated Vitamin B12 and Solid Cancers: An Adjusted Case-Control Study, „Journal of Clinical Medicine” 2020.
4. Lacombe V., Lenaers G., Urbansky G., Diagnostic and Therapeutic Perspectives Associated to Cobalamin-Dependent Metabolism and Transcobalamins’ Synthesis in Solid Cancers, Nutrients 2022.
5. Habibe M.N., Kellar J.Z., Niacin toxicity, StatPearls 2023.
6. Wong A., Huber R., Nicotinamide: An Update and Review of Safety & Differences from Niacin, SkinTherapy Letter 2020.
7. Peechakara B.V., Gupta M., Vitamin B3, StatPearls 2022.
8. Sanvictores T., Chauhan S., Vitamin B5 (Pantothenic Acid), StatPearls 2023.
9. Calderon-Ospina C.A., Nava-Mesa M.O., Paez-Hurtado A.M., Update on Safety Profiles of Vitamins B1, B6, and B12: A Narrative Review, Therapeutics and Clinical Risk Management 2020.
10. 10.Bistas K.G., Tadi P., Biotin, StatPearls 2023.
11. Fardous A.M., Heydari A.R., Uncovering the Hidden Dangers and Molecular Mechanisms of Excess Folate: A Narrative Review, Nutrients 2023.
12. 12.Silva C., Keating E., Pinto E., Uncovering the Hidden Dangers and Molecular Mechanisms of Excess Folate: A Narrative Review, „Porto Biomedical Journal” 2017.
13. 13.Abdullach M., Jamil R.T., Attia F.N., Vitamin C (Ascorbic Acid), StatPearls 2023.