Być sobą – rola granic w rodzinie

Rodzina jest podstawową grupą społeczną, w której człowiek uczy się pierwszych wzorców relacji, kształtuje swoją tożsamość, stara się zrozumieć siebie oraz innych. Rodzice oraz inni najbliżsi mają za zadanie stworzenie dla dziecka bezpiecznej przestrzeni, w której będzie mogło przystosować się do życia społecznego. Potrzebne są tutaj zdrowe więzi emocjonalnych oraz adekwatne wsparcie. Dzięki takim „laboratoryjnym” warunkom możliwe jest eksplorowanie świata relacji międzyludzkich w kontrolowanym środowisku. Głównym celem, by w miarę dorastania dziecko coraz skuteczniej radziło sobie w relacjach, potrzebując coraz mniej wsparcia rodziców. Jakość więzi z najbliższymi w dzieciństwie oraz w okresie dorastania będzie definiowało ich dobrostan psychiczny i umiejętności społeczne w przyszłości. Względnie stałe wzory interakcji pomiędzy członkami rodziny będą więc podstawą rozwoju interpersonalnego. Jakiekolwiek nieprawidłowości na linii rodzic-dziecko niosą ze sobą wysokie zagrożenie w tym procesie nauki.

Mogą one objawiać się w dwojaki sposób:

• Nadopiekuńczości – gdzie koncentracja nad dorastającym dzieckiem jest przesadzona;
• Braku zaangażowania – w którym dystans między członkami rodziny jest zbyt duży.

Jednym z niezbędnych czynników, który musi być spełniony w budowaniu zdrowych relacji rodzinnych, jest stawianie określonych granic. Salvador Minuchin w swojej teorii podkreśla, iż granice pomiędzy rodzicami a dziećmi muszą być wyraźne, ale równocześnie elastyczne. Tylko wtedy są one optymalne dla prawidłowego funkcjonowania systemu rodzinnego. Granice można rozważać jako niewidzialne linie, których wyznaczenie jest niezbędne, aby jednostki systemu mogły funkcjonować razem, zachowując przy tym swą indywidualność. Chronią one zróżnicowanie systemu. Im klarowniejsze i lepiej zrozumiałe granice, tym środowisko wychowania oraz osobistego wzrostu można określić jako bardziej dogodne. Odpowiednio wyznaczone są więc fundamentem w nabywaniu kompetencji społecznych dorastającego potomstwa. Brak jasnych granic może powodować chaos emocjonalny, natomiast nadmierna sztywność będzie prowadzić do zablokowania rozwoju.

1.Czym są granice i jakie są ich rodzaje?

Mówiąc o pojęciu „granica”, należy odrzucić ich obraz jako sztywnych norm i zasad, których złamanie niesie za sobą przykre konsekwencje. Traktowanie ich w kategorii „wykroczenie-kara” prowadzi do odebrania godności oraz odzwierciedla brak zaufania między członkami rodziny. Należy je postrzegać raczej jako informację o samym sobie, swoim terytorium, ciele, myślach, emocjach. Takie podejście pozwala na ich elastyczność oraz zrozumienie gdzie zaczyna się własne „ja”, a gdzie „ja” drugiej osoby. Możliwe jest wtedy ich negocjowanie i zmienność w czasie, przy jednoczesnym podkreśleniu własnej indywidualności. choćby u najmłodszych.

Ze względu na typ granic wyróżniamy:

• Granice fizyczne – określają kto, kiedy i w jaki sposób może naruszyć przestrzeń intymną oraz ciało, np. posiadanie własnego pokoju, pozwolenie na dotyk, pukanie przed wejściem do pokoju.
• Granice emocjonalne – chronią prawo do odczuwania oraz wyrażania własnych emocji, np. informowanie członków rodziny o złości czy niezadowoleniu, brak patologicznego tłumienia emocji.
• Granice poznawcze (intelektualne) – odnoszą się do sfery myśli, przekonań oraz opinii, np. posiadanie własnego (również odmiennego od reszty rodziny) zdania na dany temat, wybór zainteresowań.
• Granice decyzyjne – obejmują prawo do udziału w podejmowaniu decyzji o własnym życiu – na poziomie adekwatnym do wieku oraz dojrzałości, od prostych tj. wybór ubioru do bardziej odpowiedzialnych, jak wybór szkoły lub kierunku studiów.

W psychologii systemowej granice można podzielić również ze względu na ich oddziaływanie w relacjach między członkami rodziny:

• Granice jasne (klarowne) – wyraźne, ale elastyczne i zdrowe.
• Granice rozmyte – bardzo słabe lub nie istnieją, wszystko (z emocjami włącznie) jest wspólne.
• Granice sztywne – twarde i niezmienne, towarzyszy im izolacja emocjonalna i brak komunikacji.
• Granice chaotyczne – zmienne i nieprzewidywalne, czasem sztywne, a czasem całkowicie zatarte.

Tab.1 Relacje w psychologii systemowej

Źródło: Opracowanie własne

2.Rola autonomii oraz granic w rozwoju dziecka

Wyznaczanie granic jest jednym z fundamentalnych elementów dobrego wychowania dziecka. Kształtują one jego rozwój emocjonalny oraz zachowanie w społeczeństwie. Wyznaczają one ogólne zasady funkcjonowania w domu, dzięki czemu tworzą one przewidywalne i spokojne środowisko. Dzieci, które od najmłodszych lat funkcjonują wg jasnych reguł i oczekiwań, okazują się bardziej stabilne emocjonalnie. Granice dają najmłodszym:

• Poczucie bezpieczeństwa – dzięki jasno określonym zasadom dziecko wie czego oczekiwać, czuje się bezpiecznie i komfortowo w swoim otoczeniu. Wie, iż w trudnych sytuacjach może liczyć na rodziców, co redukuje lęk przed poznawaniem świata.
• Zrozumienie konsekwencji swoich działań – granice pokazuję, iż każde działanie ma swoje konsekwencje. Kiedy rodzic wyraźnie (ale spokojnie!) sygnalizuje dziecku przekroczenie pewnych granic, uczy je szanowania innych osób.
• Samodyscyplinę – dziecko bez określonych wytycznych może mieć problem w nauce odpowiedzialnego zachowania. Zarysowania więc np. czasu w naukę i odpoczynek pomaga mu rozwinąć samodyscyplinę. Uczy się ono również kontrolować swoje emocje i impulsywne reakcje.
• Zdrowe budowanie relacji – dziecko nauczone w tym bezpiecznym środowisku czym są własne, jak i cudze granice, będzie budowało w przyszłości zdrowsze relacje. Łatwiej będzie mu odnaleźć swoje miejsce w grupie społecznej.

Wprowadzenie zdrowych i elastycznych granic przyczynia się do lepszego wychowania i rozwoju dziecka. Otwarta komunikacja wzmacnia więzy rodzinne, a dziecko, mogąc swobodnie sygnalizować swoje potrzeby w ramach określonych granic, będą mocniej związane z rodzicami.

Należy jednak pamiętać, iż wyznaczenie granic dziecku nie jest wystarczające. Należy również pozwolić mu na stworzenie jego własnych. Dzieciństwo jest okresem najbardziej intensywnych zmian w rozwoju człowieka i wszystko to, co zostanie w nim wypracowane, będzie kształtowała następne etapy życia. Dziecko powinno mieć więc prawo to autonomii, posiadania własnych myśli, emocji, doświadczeń – choćby różniących się od poglądów rodziców. jeżeli dziecko wie, iż może popełniać błędy bez lęku przed odrzuceniem, szybciej uczy się podejmować własne decyzje. Kształtuje to ich poczucie własnej wartości oraz umiejętności społeczne. Nadmierna kontrola lub brak granic mogą z kolei skutkować niepewnością, zależnością od innych czy buntem.

Autonomia powinna jednak być dostosowana do wieku oraz stopnia rozwoju emocjonalnego dziecka. Kluczem będzie tutaj postawienie granic, a następnie dostosowywanie ich z czasem. Kilkulatek powinien móc wybrać, w co się ubierze do szkoły, ale sama decyzja, czy do niej pójdzie, nie powinna podlegać dyskusji.

3.Granice rodziców

Wyznaczanie oraz ochrona własnych granic przez rodziców jest tak samo ważna, jak w przypadku dzieci. Mogą i powinni oczekiwać poszanowania swoich granic fizycznych, emocjonalnych, jak i czasowych oraz oczekiwać szacunku dla swojej prywatności, potrzeb oraz własności.

Dlaczego jednak dzieci naruszają granice swoich rodziców? Najogólniej można powiedzieć, iż dopiero uczą się one całego konceptu norm i zasad, dlaczego należy je szanować u innych osób. Młodsze dzieci będą częściej przekraczać te granice. Zwykle robią to nieumyślnie – nie biorą jeszcze pod uwagę potrzeb innych osób, nie myślą też o konsekwencjach. Muszą się dopiero tego dowiedzieć. Naruszenie granic rodziców jest też samo w sobie formą nauki o innych ludziach. Rodzina jest tutaj bezpiecznym środowiskiem do tego procesu.

Granice rodziców pełnią z tego powodu podwójną funkcję:

• Chronią ich dobrostan – wypoczęty oraz emocjonalnie zaspokojony rodzic będzie cierpliwszy i bardziej dostępny dla dziecka. Zapobiega to również wypaleniu rodzicielskiemu.
• Uczą dziecka szacunku do innych – obserwując, iż mama i tata jasno komunikują swoje potrzeby i potrafią odmówić w spokojny sposób, dziecko uczy się, iż relacja opiera się na wzajemnym poszanowaniu.

Dziecko nie narusza granic rodzica po to, żeby zrobić mu przykrość. Nie jest to próba rządzenia czy „wejścia na głowę”. Dzieje się tak zwykle dlatego, iż dorośli często słabo sygnalizują istnienie osobistych granic swoim pociechom. Jest to również dla niego najprostsza forma zwrócenia na siebie uwagi. Dziecko, reagując agresją wobec rodziców, prawdopodobnie nauczyło się tego właśnie od nich. Powiela schemat wyuczony w domu i myśli, iż takie zachowanie w relacjach jest adekwatne.

Tab. 2. Zdrowe i naruszone granice na różnych etapach życia

Źródło: Opracowanie własne

4.Podsumowanie i rekomendacje

Granice w rodzinie stanowią podstawę zdrowych relacji – chronią dobrostan psychiczny poszczególnych osób, jednocześnie umożliwiając bliskość i wzajemne wsparcie. Ich brak lub nadmiar może prowadzić do napięć oraz niezrozumienia. Prawo do autonomii oznacza zatem możliwość wyrażania własnych potrzeb, opinii oraz odczuć w sposób bezpieczny, bez lęku.

Rodziny, w których granice są jasno określone oraz respektowane, sprzyjają rozwojowi autonomii, poczuciu bezpieczeństwa i umiejętności budowania zdrowych więzi w dorosłym życiu. Z drugiej strony systemy rodzinne z rozmytymi lub nadmiernie sztywnym granicami mogą powodować problemy emocjonalne oraz relacyjne.

Należy pamiętać więc, aby:

• Prowadzić otwartą komunikację, włączając do niej wszystkich członków rodziny (również dzieci).
• Wyrażać swoje odczucia oraz potrzeby otwarcie, bez poczucia winy.
• Szanować granice oraz uczyć tego najmłodszych.
• Respektować autonomię oraz odmienne zdanie, myśli, decyzje.
• Zachować równowagę między autonomią a przynależnością.

Granice nie stanowią bariery dla bliskości – są jej warunkiem. Ustalone z szacunkiem, umożliwiają budowanie zdrowych więzi oraz indywidualności.

Zachęcamy do pobrania artykułu poniżej.