Dług sektora instytucji rządowych i samorządowych, określany technicznie jako dług EDP zgodnie z metodologią Eurostatu, osiągnął na zakończenie 2024 roku alarmujący poziom 55,3 procenta produktu krajowego brutto. Ta dramatyczna cyfra stanowi jedynie preludium do jeszcze bardziej niepokojących prognoz na najbliższe lata, które wskazują na nieuchronne przekroczenie unijnego progu zadłużenia i wejście Polski w strefę wysokiego ryzyka fiskalnego.
Fot. Warszawa w Pigułce
Analitycy rynku finansowego oraz instytucje monitorujące kondycję gospodarczą kraju są zgodni co do tego, iż obecna trajektoria długu publicznego prowadzi bezpośrednio do przekroczenia krytycznego progu 60 procent PKB już w 2026 roku. Prognozy na 2025 rok wskazują na wzrost zadłużenia do poziomu około 58 procent PKB, co oznacza, iż Polska znajdzie się w bezpośrednim sąsiedztwie europejskich limitów fiskalnych znacznie wcześniej niż przewidywano jeszcze kilka lat temu. To gwałtowne tempo narastania długu publicznego stawia pod znakiem zapytania zdolność państwa do utrzymania stabilności fiskalnej w średnim i długim okresie.
Szczególnie niepokojące są długoterminowe projekcje, które sugerują, iż po przekroczeniu progu 60 procent PKB, polski dług publiczny może utrzymać się na tym wysokim poziomie przez całą kolejną dekadę. Taki scenariusz oznaczałby fundamentalną zmianę charakteru polskich finansów publicznych, przekształcając kraj z przykładu fiskalnej dyscypliny w państwo borykające się z chronicznym problemem nadmiernego zadłużenia. Konsekwencje takiej transformacji wykraczałyby daleko poza samo przekroczenie liczbowych progów, wpływając na konkurencyjność gospodarki, możliwości inwestycyjne państwa oraz ogólną stabilność systemu finansowego.
Źródła obecnego kryzysu zadłużenia są wielorakie i sięgają zarówno czynników strukturalnych, jak i koniunktralnych. Pandemia COVID-19 wymusiła na rządzie masowe programy wsparcia gospodarki, które choć niezbędne dla ochrony miejsc pracy i utrzymania ciągłości biznesowej, znacząco obciążyły budżet państwa. Dodatkowo konflik zbrojny w Ukrainie i związane z nim wydatki na obronność oraz pomoc humanitarną dla uchodźców stały się dodatkowym obciążeniem dla finansów publicznych. Te nadzwyczajne okoliczności, choć uzasadniają część wzrostu wydatków, nie mogą służyć jako długoterminowe wytłumaczenie dla systematycznego pogarszania się kondycji fiskalnej państwa.
Równie istotnym czynnikiem wpływającym na wzrost zadłużenia są strukturalne problemy polskiej gospodarki oraz demograficzne wyzwania, przed którymi stoi państwo. Starzenie się społeczeństwa przekłada się na rosnące wydatki na system emerytalny oraz ochronę zdrowia, podczas gdy kurczenie się populacji w wieku produkcyjnym ogranicza potencjalne dochody budżetowe. Te demograficzne trendy będą się nasilać w nadchodzących dekadach, tworząc dodatkową presję na finanse publiczne niezależnie od bieżącej polityki fiskalnej.
Przekroczenie unijnego progu 60 procent PKB nie jest jedynie symboliczną granicą, ale niesie ze sobą konkretne konsekwencje prawne i ekonomiczne w ramach funkcjonowania Unii Europejskiej. Zgodnie z Paktem Stabilności i Wzrostu, kraje członkowskie przekraczające ten limit podlegają procedurze nadmiernego deficytu, która może skutkować nałożeniem sankcji finansowych oraz koniecznością implementacji programów konsolidacji fiskalnej pod nadzorem europejskich instytucji. Dla Polski, która przez lata była postrzegana jako przykład odpowiedzialnej polityki fiskalnej, taka sytuacja oznaczałaby znaczącą utratę reputacji oraz ograniczenie suwerenności w kształtowaniu polityki budżetowej.
Konsekwencje wysokiego zadłużenia publicznego dla polskiej gospodarki będą odczuwalne na wielu płaszczyznach. Rosnące koszty obsługi długu będą pochłaniać coraz większą część budżetu państwa, ograniczając środki dostępne na inwestycje infrastrukturalne, edukację, innowacje oraz inne obszary najważniejsze dla długoterminowego rozwoju gospodarczego. Ta wypychania wydatków rozwojowych przez koszty finansowe może doprowadzić do spowolnienia wzrostu gospodarczego i pogorszenia konkurencyjności polskiej ekonomii na arenie międzynarodowej.
Wysokie zadłużenie państwa przekłada się również na wzrost premii za ryzyko, jaką muszą płacić polskie obligacje na rynkach międzynarodowych. Inwestorzy wymagają wyższych stóp zwrotu za pożyczanie pieniędzy krajowi o rosnącym długu, co bezpośrednio zwiększa koszty refinansowania istniejącego zadłużenia oraz emisji nowych papierów dłużnych. Te wyższe koszty finansowania tworzą błędne koło, w którym rosnące wydatki na obsługę długu przyczyniają się do dalszego wzrostu samego zadłużenia.
Sektor bankowy może również odczuć negatywne skutki rosnącego zadłużenia państwowego. Polskie banki tradycyjnie utrzymują znaczące portfele obligacji skarbowych, co czyni je szczególnie wrażliwymi na zmiany w postrzeganiu ryzyka związanego z polskim długiem publicznym. Pogorszenie ocen kredytowych państwa może przełożyć się na problemy w bilansach banków oraz ograniczenie ich umiejętności finansowania gospodarki, co z kolei może spowolnić wzrost ekonomiczny i pogorszyć sytuację fiskalną państwa.
Międzynarodowe agencje ratingowe już sygnalizują zwiększoną uwagę na kondycję fiskalną Polski, a dalsze pogarszanie się wskaźników zadłużenia może skutkować obniżeniem ratingu kredytowego kraju. Taka decyzja miałaby daleko idące konsekwencje nie tylko dla kosztów finansowania państwa, ale również dla wszystkich polskich emitentów działających na rynkach międzynarodowych, którzy korzystają z parasola kredytowego zapewnianego przez rating państwa macierzystego.
Potencjalne scenariusze wyjścia z pułapki wysokiego zadłużenia wymagają podjęcia trudnych decyzji fiskalnych, które mogą mieć znaczący wpływ społeczny i polityczny. Konsolidacja fiskalna oznaczająca ograniczenie wydatków publicznych lub podwyżkę podatków jest zawsze procesem bolesnym społecznie, ale może okazać się niezbędna dla przywrócenia równowagi w finansach publicznych. Alternativą jest poleganie na wzroście gospodarczym, który poprzez zwiększenie PKB może obniżyć relatywny poziom zadłużenia, jednak taka strategia niesie ze sobą ryzyko, iż wzrost okaże się niewystarczający lub niestabilny.
Doświadczenia innych państw europejskich pokazują, iż powrót do zdrowych poziomów zadłużenia po przekroczeniu progu 60 procent PKB jest procesem długotrwałym i wymagającym konsekwentnej polityki przez wiele lat. Kraje takie jak Hiszpania czy Włochy borykają się z wysokim długiem publicznym przez dekady, co ogranicza ich zdolność do prowadzenia ekspansywnej polityki fiskalnej i reagowania na kryzysy gospodarcze. Polska stoi przed wyborem między podjęciem trudnych reform już teraz lub ryzykowania znalezienia się w podobnej sytuacji chronicznego wysokiego zadłużenia.
Rola polityki monetarnej w kontekście rosnącego długu publicznego również zasługuje na uwagę. Narodowy Bank Polski, prowadząc niezależną politykę monetarną, musi uwzględniać wpływ decyzji dotyczących stóp procentowych na koszty obsługi długu publicznego. Wyższe stopy procentowe, choć mogą być konieczne do walki z inflacją, automatycznie zwiększają koszty finansowania zadłużenia państwowego, tworząc potencjalny konflikt między celami stabilizacji cen a wspieraniem stabilności fiskalnej.
Perspektywa europejska dodaje dodatkowej złożoności do polskiej sytuacji fiskalnej. Ewentualne zmiany w architekturze fiskalnej Unii Europejskiej, w tym reformy Paktu Stabilności i Wzrostu czy wprowadzenie nowych instrumentów fiskalnych na poziomie unijnym, mogą wpłynąć na sposób oceny i zarządzania polskim długiem publicznym. Uczestnictwo w europejskich mechanizmach fiskalnych może oferować zarówno dodatkowe wsparcie, jak i nowe ograniczenia dla polskiej polityki budżetowej.
Społeczne konsekwencje wysokiego zadłużenia publicznego będą odczuwalne przez wszystkie grupy obywateli, choć w różny sposób. Ograniczenia w wydatkach publicznych mogą dotknąć programów społecznych, inwestycji w infrastrukturę oraz jakości usług publicznych. Jednocześnie potencjalne podwyżki podatków lub wprowadzenie nowych obciążeń fiskalnych będą bezpośrednio odczuwane przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa, co może wpłynąć na poziom konsumpcji oraz aktywność inwestycyjną sektora prywatnego.
Długoterminowy wpływ obecnego kryzysu zadłużenia na przyszłe pokolenia Polaków może okazać się jeszcze bardziej dotkliwy. Wysokie zadłużenie ogranicza możliwości inwestycyjne państwa w obszarach kluczowych dla przyszłego rozwoju, takich jak edukacja, nauka, innowacje czy infrastruktura cyfrowa. To może przełożyć się na obniżenie potencjału wzrostu gospodarczego w długim okresie oraz pogorszenie pozycji konkurencyjnej Polski na arenie międzynarodowej.
Ostatecznie pytanie o to, czy Polska zmierza ku finansowej przepaści, wymaga nuansowanej odpowiedzi uwzględniającej zarówno skale obecnych wyzwań, jak i potencjalne możliwości ich przezwyciężenia. Podczas gdy wskaźniki zadłużenia są niewątpliwie niepokojące i wymagają natychmiastowej uwagi, polska gospodarka przez cały czas posiada fundamentalne mocne strony, które mogą zostać wykorzystane do stabilizacji sytuacji fiskalnej. najważniejsze będzie podjęcie zdecydowanych działań naprawczych przed przekroczeniem krytycznych progów, gdyż historia gospodarcza pokazuje, iż łatwiej jest zapobiec kryzysowi fiskalnemu niż z niego wyjść po jego wystąpieniu.
