W sytuacji, kiedy rozpoczęcie leczenia w ramach programu lekowego z różnych względów może być utrudnione, alternatywą umożliwiającą skorzystanie z innowacyjnych terapii są badania kliniczne. Co warto o nich wiedzieć?
Od pierwszego stycznia 2022 roku, dzięki wysiłkom klinicystów i Towarzystwa „J-elita”, Ministerstwo Zdrowia zniosło ograniczenia w czasie trwania programów lekowych w nieswoistych chorobach zapalnych jelit (NChZJ). Oznacza to, iż od tamtej pory pacjenci mogą być leczeni w ramach programów lekowych bezterminowo. Zakończyło to wymuszone administracyjnie nieetyczne praktyki przerywania skutecznej i bezpiecznej terapii.
Niestety, do „J-elity” coraz częściej napływają informacje od pacjentów, iż w konsekwencji zniesienia ograniczeń czasowych przybywa pacjentów w programach lekowych, co skutkuje tym, iż w wielu klinikach nie kwalifikuje się do nich nowych pacjentów. W sytuacji, kiedy rozpoczęcie leczenia w ramach programu lekowego z różnych względów może być utrudnione, alternatywą umożliwiającą skorzystanie z innowacyjnych terapii są badania kliniczne.
Czym jest badanie kliniczne?
Jego definicja jest sformułowana w ustawie o prawie farmaceutycznym. „Badaniem klinicznym jest każde badanie prowadzone z udziałem ludzi w celu odkrycia lub potwierdzenia klinicznych, farmakologicznych, w tym farmakodynamicznych skutków działania jednego lub wielu badanych produktów leczniczych lub śledzenia wchłaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania jednego lub większej liczy badanych produktów leczniczych, mając na względzie ich bezpieczeństwo i skuteczność.” Krótko mówiąc jest to badanie naukowe prowadzone z udziałem ludzi w celu odkrycia lub potwierdzenia skuteczności i bezpieczeństwa leków.
Sięgając do historii, pierwsze nowoczesne badanie kliniczne przeprowadzono w Anglii w 1948 roku. Porównywało ono skuteczność streptomycyny z ekspozycją słoneczną u chorych na gruźlicę. Dzisiaj wydaje się to dość intrygujący pomysł. O wiele wcześniej, bo w 1906 roku w Stanach Zjednoczonych weszła w życie ustawa o czystości żywności i leków. Po raz pierwszy na świecie na producentów leków został nałożony obowiązek posługiwania się stałą recepturą i podawania na opakowaniu składników leku. W 1938 roku, również za oceanem, powstała Federalna ustawa o żywności, lekach i kosmetykach – Drugs and Cosmetics Act, która rozszerzyła uprawnienia Agencji ds. Żywności i Leków (FDA). Przepisy zostały stworzone po śmiertelnym zatruciu nieprzebadanym antybiotykiem. Od tego czasu nowe leki, przed wprowadzeniem na rynek, są oceniane przez FDA pod kątem bezpieczeństwa – ale jeszcze nie skuteczności. Na to trzeba było poczekać. W 1962 roku do ustawy o żywności, lekach i kosmetykach wprowadzono poprawkę Kefauvera-Harrisa, zwaną również „poprawką o skuteczności leków”. Zawierała ona m.in. wymóg, by producenci leków przed zatwierdzeniem ich do obrotu przedstawiali dowody skuteczności i bezpieczeństwa farmaceutyków.
Jak powstają nowe leki?
Szacuje się, iż na 10-15 tysięcy badanych substancji tylko jedna zostanie zarejestrowana jako lek. Badania nad nowym środkiem leczniczym realizowane są średnio od dziesięciu do piętnastu lat i pochłaniają ponad miliard dolarów. Na początku prowadzone są badania przedkliniczne. To badania laboratoryjne oraz na zwierzętach, w których ocenia się m.in. toksyczność substancji i adekwatności farmakodynamiczne, czyli jej wpływ na organizm. jeżeli badania przedkliniczne przebiegną pomyślnie, rozpoczyna się etap badania klinicznego.
Aby rozpocząć w Polsce badania z udziałem pacjentów, konieczne jest uzyskanie pozwolenia Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych oraz Komisji Etycznej. Badania kliniczne z udziałem ludzi składają się z czterech faz:
Badania I fazy są prowadzone wyłącznie na małej grupie zdrowych ochotników i mają na celu m.in. określenie potencjalnej toksyczności substancji, minimalnej i maksymalnej dawki oraz czasu działania.
Badania II fazy są prowadzone z udziałem kilkudziesięciu osób chorych. Ta faza ma na celu potwierdzenie skuteczności i bezpieczeństwa leku we wskazanej chorobie.
Badania III fazy prowadzi się na znacznie liczniejszej grupie chorych – od kilkuset do kilku tysięcy. Ich celem jest potwierdzenie działania leku w danym wskazaniu (chorobie). Sprawdza się w nich także, czy dana substancja jest skuteczniejsza od innego, zarejestrowanego już leku. Oznacza to, iż np. nowy lek na wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG) badany jest z udziałem pacjentów z WZJG i może być porównywany z innym lekiem na tę chorobę.
Po trzeciej fazie, o ile zostanie udowodniona skuteczność danego preparatu, prowadzone są procedury rejestracyjne, które mają na celu wprowadzenie go na rynek.
Badania IV fazy są prowadzone już po dopuszczeniu leku do obrotu. Sprawdza się w nich czy substancja lecznicza jest bezpieczna dla pacjentów, dla których jest przeznaczona[i]. Przy okazji warto pamiętać, iż również pacjenci mają możliwość zgłoszenia działań niepożądanych każdego leku. Można to zrobić zdalnie poprzez stronę internetową[ii]. W Polsce niestety korzystamy z tej możliwości bardzo rzadko. A szkoda, bo może to pomóc w przyszłości innym chorym.
Medycyna oparta na faktach (ang. Evidence-Based Madicine, EBM) to fundament współczesnego postępowania lekarskiego stosowanego w celu podjęcia decyzji związanych z codzienną praktyką kliniczną. Wykorzystuje do tego najbardziej wiarygodne, aktualne dane, które pochodzą głównie z badań eksperymentalnych (prowadzonych na zwierzętach) oraz z badań klinicznych. Dzięki danym zebranym podczas badań klinicznych, możliwe są: ● ocena skuteczności nowych metod diagnostycznych i leczniczych ● wprowadzanie do obrotu nowych leków i wyrobów medycznych ● zdobycie wiedzy na temat chorób rzadkich ● rozwój medycyny, czyli opracowanie skutecznych standardów leczenia i podejmowanie efektywnych działań profilaktycznych.
Warto, by pacjenci, którzy rozważają udział w badaniu klinicznym, zapoznali się z ważnymi pojęciami, które są z nim związane.
Protokół badania klinicznego – to dokument opisujący plan badania klinicznego, jego cele i sposób realizacji. W Polsce taki protokół jest zatwierdzany przez Komisje Bioetyczne oraz prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych.
Placebo – substancja, która wygląda tak samo jak badany lek (ma taką samą postać, np. identyczne tabletki lub ampułkostrzykawki), ale nie zawiera żadnego leku (substancji czynnej). Nie w każdym badaniu jest wykorzystywane placebo.
Badacz – lekarz, który prowadzi i nadzoruje badanie kliniczne w ośrodku badawczym, czyli szpitalu lub przychodni. Badacz odpowiada za to, by badanie było prowadzone zgodnie z zatwierdzonym protokołem badania, dba o zasady etyki i dobrej praktyki klinicznej. W jego gestii jest również dbanie o prawa i bezpieczeństwo pacjenta uczestnika badania klinicznego.
Kryteria włączenia/wyłączenia – zespół czynników pomagających ustalić, czy dana osoba kwalifikuje się do udziału w badaniu klinicznym (i zostanie włączona do badania), czy też nie (i nie zostanie zakwalifikowana do badania).
Formularz świadomej zgody – dokument, który umożliwia pacjentowi podjęcie świadomej decyzji o udziale w badaniu klinicznym. W dokumencie tym przedstawiony jest cel badania, prawa i obowiązki pacjenta, procedury wykonywane podczas badania oraz ewentualne korzyści i zagrożenia związane z udziałem w badaniu).
Randomizacja – proces polegający na losowym przydzielaniu uczestników badania do grupy z badanym lekiem lub do grupy kontrolnej – z aktywnym lekiem porównawczym lub placebo.
Możemy się też spotkać z pojęciem zaślepienia. W badaniach klinicznych wykorzystuje się trzy rodzaje i metody zaślepienia.
Badania pojedynczo zaślepione – kiedy tylko jedna ze stron (najczęściej pacjent) nie wie, jakie leczenie otrzymuje jego uczestnik: badany lek, placebo, czy lek z którym jest porównywany badana substancja.
Badania podwójnie zaślepione – kiedy zarówno uczestnik (pacjent), jak i lekarz/personel medyczny nie wiedzą, jakie leczenie otrzymuje uczestnik.
Badania potrójnie zaślepione – kiedy uczestnik (pacjent), lekarz/personel medyczny, a także osoby oceniające/analizujące otrzymane dane nie wiedzą, jakie leczenie otrzymuje uczestnik.
Wybierając badanie warto wiedzieć, iż im późniejsza faza, tym więcej wiemy o skuteczności i bezpieczeństwie badanego leku, jeżeli nie ma placebo – na pewno otrzymamy badany lek lub lek porównawczy. jeżeli jest placebo, to im mniejsze jest ramię placebo, tym większa szansa, iż dostaniemy badany produkt leczniczy. W niektórych badaniach ramię placebo wynosi zaledwie kilka procent, ale są też takie, gdzie sięga 40 procent.
Udzielenie świadomej zgody to proces, podczas którego potencjalny uczestnik uzyskuje wszystkie niezbędne informacje o badaniu klinicznym, a następnie dobrowolnie decyduje o wzięciu (lub nie) w nim udziału. Zarówno przed podjęciem decyzji o udziale, jak i w trakcie trwania badania, pacjent ma prawo zadawać pytania i uzyskać od lekarza wyczerpujące odpowiedzi i wyjaśnienia. Co najważniejsze, pacjent ma prawo do rezygnacji z udziału w badaniu klinicznym na każdym etapie jego trwania bez ponoszenia jakichkolwiek konsekwencji.
W przypadku dzieci, które nie ukończyły 18. roku życia, zgodę na udział w badaniu klinicznym musi wyrazić oboje rodziców. Dzieci, które ukończyły 13. rok życia, a nie skończyły 18. roku muszą także wyrazić zgodę, obok obojga rodziców. jeżeli nie ma porozumienia między rodzicami, a dziecko chce wziąć udział w badaniu, badacz, lub jedno z rodziców może wystąpić o zgodę do sądu opiekuńczego.
Dr n. med. Ariel Liebert, p.o. kierownika Zakładu Wielospecjalistycznej Opieki w Gastroenterologii, Katedra Gastroenterologii i Zaburzeń Odżywania, Collegium Medicum w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu; Klinika Gastroenterologii, Szpital Uniwersytecki nr 2 w Bydgoszczy In. dr. Jana Biziela
[i]https://pacjentwbadaniach.abm.gov.pl/pwb/o-badaniach-klinicznych/rodzaje-i-fazy-badan-kliniczny/jak-powstaje-lek/113,Jak-powstaje-lek.html
[ii] https://www.gov.pl/web/zdrowie/zglos-dzialanie-niepozadane-leki