Związek dłoni z kompleksem ustno-twarzowym – zalecenia terapeutyczne

Już w życiu płodowym zaobserwować można przejawy związku dłoni z obszarem ustno-twarzowym. Około ósmego tygodnia życia płodowego pojawia się wrażliwość ust i policzków na dotyk, natomiast w okolicy szóstego miesiąca życia ma miejsce rozpoczęcie ssania kciuka przez dziecko. Następuje w tym czasie stymulacja obszaru orofacjalnego, będąca pierwszym ćwiczeniem narządów mowy. Wykształca się wtedy także odruch Babkina, polegający na otwarciu ust w reakcji na uciśnięcie wewnętrznej powierzchni obu dłoni dziecka.

Po urodzeniu aktywność dziecka polegająca w dużej mierze na wkładaniu dłoni do ust bądź w późniejszym etapie chwyconych przedmiotów jest kolejnym przejawem związku tych dwóch elementów ciała. Zdolności motoryczne połączone z odbiorem wrażeń przez receptory dotykowe dają dziecku możliwość aktywnego badania otoczenia i swojego ciała przy pomocy warg, języka i śluzówki. Oprócz dużej wrażliwości struktur wewnątrz jamy ustnej, utrzymuje się także wysoka wrażliwość na dotyk obszaru okolicy warg. Między szóstym a dziewiątym miesiącem życia dziecka występuje najbardziej intensywny czas autoeksploracji oralnej, który traci na sile między dziewiątym a piętnastym miesiącem życia. Autostymulacje oralne są naturalnym przygotowaniem dziecka do czynności mówienia.

W pierwszym miesiącach życia dziecka rozwój mowy idzie w parze z doskonaleniem funkcji ręki. W trzecim miesiącu, gdy dziecko zaczyna łączyć dłonie w linii środka i wkładać je do ust, pojawia się głużenie. W okolicach siódmego miesiąca życia niemowlę chwyta zabawkę jedną ręką pod kontrolą wzroku, często przyjmuje pozycję siedzącą, a tym czynnościom towarzyszy gaworzenie.

Ścisła zależność ruchu i czucia w obszarze ustno-twarzowym oraz dłoni wynika z sąsiedniej lokalizacji funkcji czuciowych i ruchowych w korze mózgu oraz korzystnych połączeń nerwowych. W związku z tym poprzez stymulację obszaru dłoni można pośrednio wpłynąć na rozwój mowy, jednak należy pamiętać, iż mowa jest wyższą czynnością mózgową, która zależy w dużej mierze od rozwoju poznawczego, motorycznego, emocjonalnego i społecznego.

Nie ma dowodów naukowych wiążących rozwój mowy z funkcją ręki, wiadomo jednak, iż istnieje wspólne pasmo w korze mózgu, które odpowiada za czucie i ruch w obszarze twarzy i kończyny górnej. Dostarczanie doznań dotykowych oddziałuje na inne obszary zmysłowo-ruchowe, co prowadzi do tworzenia nowych połączeń nerwowych i rozrastania się obszaru kory somatosensorycznej pobudzanej przez te receptory.

Bezpośrednim celem ćwiczeń z zakresu terapii ręki jest poprawienie jakości jej funkcji oraz stymulowanie ruchów precyzyjnych dłoni. Ćwiczenia te powodują także, jak wspomniano powyżej, rozwój sieci neuronalnych i mielinizację dróg nerwowych. Terapia ręki nie może koncentrować się jedynie na usprawnianiu dłoni, ale musi umożliwić lub usprawnić wykonywanie także takich ruchów, jak: rotacja zewnętrzna w stawie barkowym, odwracanie przedramienia, zgięcie grzbietowe w stawie nadgarstkowym oraz w obrębie dłoni: wyprost palców z odwiedzeniem kciuka.

Zalecenia terapeutyczne

1. Rodzicom małych dzieci należy przypominać, iż wkładanie rąk do jamy ustnej jest naturalnym etapem rozwoju i przygotowaniem aparatu mowy do rozwoju funkcji prymarnych i sekundarnych. W ten sposób można wpłynąć na brak ograniczania doświadczeń sensomotorycznych, do którego dochodzi, kiedy opiekun przeciwdziała tej czynności.

2. Często obniżonej sprawność dłoni towarzyszy wzmożone napięcie różnych części ręki. W celu zniwelowania nadmiernego napięcia można stosować różne techniki manualne w obszarach ramienia, przedramienia i samej dłoni (dokładne opisy poniższych ćwiczeń znajdują się w podanej w przypisie pozycji naukowej):

1. Usprawnianie mięśnia trójgłowego ramienia poprzez jego rozluźnienie i tym samym usprawnienie palców dłoni.
2. Usprawnienie przedramienia poprzez uciskanie i rozciąganie mięśnia zginacza głębokiego palców.
3. Usprawnienie dłoni o wzmożonym napięciu mięśniowym poprzez uciskanie z lekkimi ruchami wibracyjnymi, zaczynając od środka dłoni na wysokości nasady kciuka.
4. Rozluźnianie powierzchni grzbietowej ręki poprzez oddalanie od siebie I i V kości śródręcza.
5. Regulacja napięcia mięśni powierzchni grzbietowej i dłoniowej.

3. W celu ulepszenia precyzyjnych ruchów rąk można wykonywać następujące ćwiczenia dłoni, usprawniające nadgarstek: wymachy dłoni w górę, w dół, w prawo, w lewo, krążenie dłoni: ręce wyciągnięte do przodu, w bok, w górę, dłonie stykające się, zataczanie dużych i małych okręgów, zaciskanie pięści, układanie modeli z dłoni. Zalecane są także ćwiczenia palców: kiwanie palcem w różnych kierunkach, ruchy palców (wokół siebie, jednego wokół drugiego nieruchomego, stukanie o siebie, „spacerki” po stole), układanie z palców modeli w różnym kształcie.

4. Powyższe ćwiczenia w formie zabawy pojawiają się w metodzie zabaw paluszkowych. Są one znane od wielu pokoleń i do niedawna były naturalną aktywnością rodziców i dziadków w stosunku do małych dzieci. W obecnych czasach ich znajomość zanika, stąd warto podczas terapii oraz rozmów z rodzicami poświęcić na nie czas. Można je wykorzystywać od pierwszych dni życia, jednak wtedy decydującą rolę odgrywa osoba dorosła, dostarczając dziecku bodźców dotykowych (w obszarze całego ciała), wzrokowych i słuchowych, co pozytywnie wpływa na rozwój mowy i kontakt emocjonalny. Z wiekiem dziecko uczy się sekwencji ruchów, możliwości ich łączenia, doskonaląc tym samym motorykę małą oraz koordynację ruchową. Zalecane są jako wstępny etap nauki czytania dzieciom z obniżoną sprawnością manualną.

5. Podczas ćwiczeń stolikowych bardzo istotne jest odpowiednie pozycjonowanie dziecka. Należy pamiętać o podparciu dla stóp, które zapewnia poprawną pozycję miednicy i tułowia, ponieważ prawidłowa aktywność części obwodowych, a wśród nich kończyn górnych, zależy od stabilizacji centralnych części ciała. Emilia Mikołajewska i Dariusz Mikołajewski w odniesieniu do nauki pisania wskazują: „Korzystna pozycja kończyn gór­nych, czyli dająca odciążenie od stawów łokciowych do palców, będzie możliwa, gdy blat biurka będzie miał wysokość równą odległości od podłoża do na­wróconych, ustawionych pod kątem prostym przed­ramion osoby siedzącej. Pozycja neutralna w stawie nadgarstkowym zostanie osiągnięta przez lekkie kątowe ustawienie zeszytu (około 20°) odmienne dla praworęcznych i leworęcznych”. Wszystkie te wskazówki należy zastosować również do ćwiczeń motorycznych dłoni, które realizowane są przy stoliku.

6. Do ćwiczeń można użyć zarówno przedmiotów codziennego użytku, jak i sprzętów specjalistycznych.

Przykładowe rzeczy codziennego użytku do wykorzystania w terapii ręki: szczypce i chwytaki do mięsa, ogórków, pieczywa, zakrętki i butelki, klamerki i spinacze, włóczka, durszlak, foremki do ciasta, wałek, radełka, wykałaczki, patyczki do lodów, gumki recepturki, materiał sypki, pomponiki, piłki, piłeczki, pacynki, origami, klamerki.

Przykłady przedmiotów specjalistycznych mających zastosowanie w ćwiczeniach motoryki dłoni: nakładki, rękawice do nauki prawidłowego ułożenia palców, chwytaki, nabieraki, szczypce, pipety, masażery, ołówki i długopisy ergonomiczne, handtrainery do ćwiczeń dłoni i palców, gumy do rozciągania, gniotki, przewlekanki, geoplany, siatki rehabilitacyjne — trenażery dłoni.

7. Podczas terapii można przeprowadzać zarówno ćwiczenia angażujące całą rękę, jak i te wymagające precyzyjnych ruchów dłoni.

Do przykładów aktywności pierwszej kategorii należą: rysowanie równocześnie obiema rękami prostych linii poziomych ku środkowi, rysowanie obiema rękami po śladzie dużych kształtów (spirali, skrzydeł motyla itp.) nakreślonych wcześniej przez terapeutę, malowanie palcem maczanym w farbie, pędzlem, kredką dużych form kolistych i spiralnych na dużych formatach papieru, malowanie suchym palcem lub patykiem na zamalowanej świeżą farbą klejową powierzchni papieru, kreślenie w powietrzu kształtów całą ręką.

Przykładowe aktywności kształtujące ruchy precyzyjne dłoni: malowanie prostych wzorów w formie szlaczków grubym pędzlem lub patykiem, odtwarzanie układów linearnych z elementów powtarzających się cyklicznie, rysowanie dzięki szablonów, obwodzenie konturów, wypełnianie konturów, kreślenie kształtów graficznych dzięki kreski łączącej wyznaczone uprzednio punkty, stemplowanie, wydzieranie, wycinanie, wykonanie origami, szycie, nawlekanie, zwijanie sznureczka, montowanie konstrukcji.

Ćwiczenia ruchów palców i rozluźniające napięcie mięśniowe: imitowanie gry na pianinie, pisania na maszynie, wystukiwanie rytmu deszczu, strząsanie wody z palców, wytrzepywanie piasku z rękawa itp.

Podczas terapii logopedycznej należy pamiętać, iż jakość ruchów artykulatorów oraz czucia narządów mowy są ściśle związane z ogólną sprawnością zarówno w zakresie motoryki dużej, jak i małej. O szczególnym wpływie motoryki dłoni na sferę orofacjalną świadczy sąsiednie położenie w korze mózgowej ośrodków czuciowych i ruchowych, co uwidacznia się już w życiu płodowym, a następnie manifestuje szczególnie w odruchach prymitywnych oraz w początkowym rozwoju motorycznym i rozwoju mowy dziecka. W pracy ukazano sposoby wsparcia terapii logopedycznej poprzez różne czynności mające na celu usprawnienie motoryki precyzyjnej dłoni.

Bibliografia:

1. Baj-Lieder Marta, Ulman-Bogusławska Renata, O rozwoju Mouthing – czyli polskie dzieci mogą wkładać rączki do buzi, Warszawa 2020.
2. Banaszkiewicz Agnieszka, Akwizycja mowy w pierwszych latach życia, [w:] Wczesna interwencja logopedyczna, pod red. K. Kaczorowskiej-Bray, S. Milewskiego, Gdańsk 2016.
3. Kożdoń Aleksandra, Co ma ręka do mówienia – o związku motoryki ręki z motoryką aparatu mowy, „Strefa Logopedy”, nr 31, 2021.
4. Matyja Małgorzata, Doroniewicz Iwona, Neurorozwojowe podstawy rozwoju mowy i terapii logopedycznej, [w:] Wczesna interwencja logopedyczna, pod red. K. Kaczorowskiej-Bray, S. Milewskiego, Gdańsk 2016.
5. Mikołajewska Emilia, Mikołajewski Dariusz, Terapia ręki. Grafo­motoryka M2 Concept, Bydgoszcz 2020.
6. Odowska-Szlachcic Bożenna, Metoda intergracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, Gdańsk 2021.
7. Regner Anna, Wybrane techniki manualne wspomagające terapię ustno-twarzową, Wrocław 2019.
8. Sąsiadek Krzysztof, Zabawy paluszkowe, Poznań 2005.
9. Szczapa Jerzy, Wojsyk-Banaszak Irena, Ocena stanu noworodka [w:] Neonatologia, pod red J. Szczapy, Warszawa 2018.

Źródła internetowe:

1. https://ppptczew.naszaporadnia.com/pliki/plik/cwiczenia-usprawniajace-koordynacje-wzrokowo-1590651621-1611597713.pdf [dostęp 25.04.2023].
2. Skiba Anna, https://logopediadladzieci.pl/postawa-ciala-dziecka-a-jego-rozwoj-mowy/ [dostęp 25.04.2023].

Autor: Dominika Kozubek – Czytelniczka Portalu