Zespół Downa a zaburzenia mowy. Studium przypadku

W swojej pracy spotykam uczniów z różnymi zaburzeniami rozwoju oraz trudnościami w nauce. zwykle są to osoby w normie intelektualnej. Jednak w tym artykule pragnę podzielić się studium przypadku dziewczynki z zespołem Downa z zaburzonym rozwojem mowy. Celem tego studium jest przeprowadzenie kompleksowej diagnostyki dziecka oraz zaproponowanie indywidualnego programu terapii logopedycznej, która pozwoli zniwelować możliwe niekorzystne następstwa stwierdzonych zaburzeń rozwoju mowy.

Czym jest zespół Downa?

Zespół Downa to zespół wad wrodzonych, spowodowanych nieprawidłowością w liczbie chromosomów, polegającą na występowaniu dodatkowego trzeciego chromosomu w 21. parze. Zespół Downa charakteryzuje się objawami i cechami somatycznymi, które rozpoznaje się już w chwili narodzin dziecka.

Rozwój mowy a zespół Downa – przypadek Basi

Basia urodziła się w 2014 roku. Stwierdzono u dziewczynki zespół Downa. Dziewczynka ma również wadę wzroku. Ma problemy z ciągłym katarem. W celu korekcji wady wzroku powinna nosić okulary. Do pierwszej klasy szkoły podstawowej Basia nosiła okulary, po tym czasie niestety już nie daje sobie ich założyć. Dziewczynka ma przerośnięty trzeci migdał, co powoduje częste choroby górnych dróg oddechowych. Dziecko zostało objęte wielospecjalistyczną opieką w Ośrodku Wczesnej Interwencji. Od samego początku korzystało z pakietu świadczeń medycznych, dobranych w oparciu o plan terapii wieloprofilowej.

Analizując badanie lekarskie, stwierdzono: zespół Downa, oczopląs obu oczu, niedowidzenie, niezborność ukośną, krótkowzroczność obu oczu, zespół bólowy szyjno-piersiowy w przebiegu wady postawy, pogłębioną lordozę szyjną, pogłębioną kifozę piersiową, kolana koślawe.

Badania psychologiczne

Wyniki badań psychologicznych wskazują na kształtowanie się rozwoju umysłowego stopnia umiarkowanego. Dziewczynka ma duże problemy z dłuższą koncentracją uwagi dowolnej, jest niezdolna do dłuższego wysiłku umysłowego. Ma problem z myśleniem i zrozumieniem poleceń złożonych. Chętnie pracuje w oparciu o materiał konkretny, liczmany (drobne przedmioty wykorzystywane jako pomoc dydaktyczna w nauce liczenia).

Sprawność manualna rąk jest obniżona, dziewczynka nie jest w stanie sprawnie posługiwać się nożyczkami. w tej chwili Basia jest w trzeciej klasie szkoły podstawowej. Coraz pewniej wykonuje czynności grafomotoryczne, ale poziom umiejętności wykonania rysunku jest bardzo niski. Potrafi dorysować brakujące elementy w rysunku człowieka, posiada adekwatną orientację w schemacie ciała, rozróżnia kolory, nazywa podstawowe figury geometryczne, jest w stanie rozpoznać na obrazku taki sam kształt figur.

Wada wzroku stanowi przyczynę problemów z dokładnością spostrzeżeń wzrokowych, występuje też u dziewczynki większa męczliwość podczas pracy wymagającej percepcji wzrokowej. W wieku około pięciu lat zaobserwowano u Basi systematyczny wzrost rozumianego słownictwa oraz większą wyrazistość mowy.

Jednakże później nastąpiło znaczne pogorszenie mowy. W kontakcie z innymi dziećmi, jak i również z dorosłymi, dziewczynka jest pogodna, aktywna werbalnie, wykazuje adekwatną ciekawość poznawczą. Cały czas wymaga udziału w zajęciach stymulujących rozwój poznawczy, mowę, doskonalenie sprawności manualnej, a także koordynacji wzrokowo-słuchowej. Wyniki badań psychologicznych wskazują na umiarkowany stopień upośledzenia umysłowego.

Poczyniono następujące obserwacje:

• słaby rozwój mowy czynnej,
• umiejętność wskazywania podstawowych części ciała,
• umiejętność przeliczania do 5,
• wąski zasób słownictwa, mowa bełkotliwa,
• uwaga krótkotrwała, szybka męczliwość, bardzo wolne tempo pracy,
• obniżona sprawność grafomotoryczna,
• niezbyt chętne podejmowanie zadań na materiale słowno-pojęciowym,
• rysunek na etapie bazgrot – koło, linie proste oraz krzyżujące się,
• lateralizacja obustronna.

Jak funkcjonuje Basia

Basia komunikuje się dzięki mowy. Jest ona dość niewyraźna, pojawiają się pojedyncze słowa. Dziewczynka nie denerwuje się, gdy ktoś jej nie rozumie. Wspomaga się wówczas gestami, powtarza dane słowo. Bardzo gwałtownie się jednak zniechęca. Ma ubogie słownictwo, ale jest dzieckiem bardzo kulturalnym, chętnie używającym słów: „proszę”, „dziękuję”, „przepraszam”, „dzień dobry”, „do widzenia”.

Dziewczynka nie chce rozumieć bądź nie rozumie do końca kierowanych do niej poleceń. Posiada niską wiedzę ogólną. Wielu pojęć nie rozumie, występują liczne elizje. Chętnie wykonuje ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne, słuchowe.

Znaczne deficyty występują w zakresie percepcji słuchowej. Obniżony jest poziom rozwoju analizy i syntezy słuchowej wyrazów. Dziewczynka nie rozpoznaje rytmów, nie odtwarza usłyszanych struktur rytmicznych, nie wyodrębnia głosek w wyrazach oraz nie dokonuje syntezy dźwiękowej wyrazów. Wyodrębnia prawidłowo głoskę w nagłosie. Ma trudności z zamalowywaniem obrazków konturowych, rysowaniem szlaczków. Tempo pracy jest bardzo wolne, występuje silny nacisk ołówka na kartkę.

Słaba jest orientacja w lewej i prawej stronie schematu ciała oraz w relacjach przestrzennych. Sprawność dziecka w zakresie wykonywanych precyzyjnych ruchów i współpracy obu rąk, pod kontrolą wzroku, pod presją czasu jest na poziomie niskim. Dziewczynka nie potrafi pisać liter pismem pisanym oraz nieprawidłowo rozpoznaje większość z nich w izolacji. Potrafi napisać litery: O, I, T. Dzieli słowa na sylaby. Z uwagą słucha czytanych opowiadań i bajek. Ma bardzo dobrą pamięć.

Dużą euforia sprawia jej malowanie farbami. Lubi wydzierać z papieru, kleić. Zna i rozpoznaje kolory. Chętnie wykonuje wszelkie czynności manipulacyjne: gniecenie, przekładanie, przesypywanie, przelewanie. Lubi zabawy konstrukcyjne z klocków, nawlekanie. Ciągle wymaga stałej pomocy ze strony nauczyciela i mobilizowania podczas pracy. Odwzorowuje proste figury jedynie po śladzie. Wskazuje części ciała na sobie i innej osobie. Potrafi składać obrazek z czterech części. C

hętnie uczy się i śpiewa krótkie piosenki. Bardzo lubi swobodne improwizacje przy muzyce, ruchową interpretację treści piosenek. Dziecko prezentuje cechy całościowych zaburzeń rozwoju. Niechętnie podporządkowuje się poleceniom, ma swój świat zainteresowań i zabawy. Bawiąc się, często mówi do siebie, powtarza zasłyszane słowa, a choćby zwroty.

W ciągu trzech lat prowadzonej terapii zaobserwowałam pozytywne zmiany w rozwoju dziewczynki, szczególnie w odniesieniu do funkcjonowania społecznego. Dziecko realizuje podstawę programową dla dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym. Realizowana jest edukacja włączająca. Dzięki systematycznym zajęciom na terenie szkoły dziewczynka jest bardzo śmiała, odważna, umie nawiązać pozytywne kontakty z rówieśnikami. Jest akceptowana przez całą społeczność szkolną.

Przesiewowy Test Logopedyczny

Na podstawie wywiadu z rodzicami stwierdzono, iż Basia jest najmłodszym dzieckiem w rodzinie. Dziewczynka ma brata. Rodzina jest pełna.

Basia została przebadana Przesiewowym Testem Logopedycznym (PTL), opracowanym przez prof. Zbigniewa Tarkowskiego, specjalistę zaburzeń mowy.

Jak pracować z użyciem tego testu? Zawiera on pomoce oraz protokoły badań. Składa się z czterech podtekstów, które zostały zawarte w poniższej tabeli.

Instrukcja – Przesiewowy Test Logopedyczny Zbigniewa Tarkowskiego

Źródło: opracowanie własne

Test został przeprowadzony podczas trzech zebrań, w ramach nauczania indywidualnego, na terenie szkoły, w klasie, w której dziewczynka bardzo lubi przebywać i którą bardzo dobrze zna. Podczas badania dziewczynka była bardzo zmęczona, gwałtownie się zniechęcała. Skutkowało to przerwaniem badania w czasie pierwszego spotkania. Po wnikliwej analizie przeprowadzonego testu oraz obserwacji dziewczynki wyniki przedstawiają się następująco dla wszystkich z czterech podtekstów:

• Rozumienie zdań: 5 punktów.
• Słownik: 4 punkty.
• Gramatyka: 0 punktów.
• Wymowa: 6 punktów.

Wynik surowy całego testu wynosi 15 punktów. Przeliczając go na steny, mieści się w przedziale od 1 do 4. W skali słownej Basia osiągnęła niski poziom rozwoju mowy, co pozwala stwierdzić opóźnienie rozwoju mowy. Obecny poziom rozwoju mowy Basi można przyrównać do dziecka czteroletniego.

Celem tej pracy była analiza ogólnej sprawności językowej dziecka z upośledzeniem umiarkowanym ze sprzężeniami, mającego trudności zarówno w czytaniu, jak i pisaniu. Wyniki badań wskazują, iż nauka czytania i pisania u dziewczynki wpływa na jej rozwój mowy i rozumienia poleceń do niej kierowanych. W efekcie analizy badanego materiału badawczego sformułowano następujące ustalenia:

• Istnieje znaczna zależność pomiędzy występowaniem u dziecka trudności w zakresie czytania i pisania a poziomem ogólnej sprawności językowej.
• Dziecko przejawia opóźnienie rozwoju mowy.
• Zaburzone są wszystkie sprawności wraz z rozwojem języka, takie jak: pisanie, czytanie, rozumienie.

Rezultaty badań przeprowadzonych w oparciu o PTL oraz o własną obserwację dziecka potwierdzają hipotezę, iż Basia jest dziewczynką z opóźnionym rozwojem mowy. Podjęcie decyzji, od czego rozpocząć terapię logopedyczną, było uwarunkowane diagnozą wstępną. Rozwój dzieci z niepełnosprawnością intelektualną mało kiedy przebiega harmonijnie. Dziewczynka wykonywała cały szereg ćwiczeń logopedycznych, usprawniających motorykę narządów mowy oraz kontrolowania i planowania ich ruchu oraz ułożenia. Przy każdym spotkaniu była stymulowana aktywność dziecka.

Na podstawie prowadzonej obserwacji oraz po analizie testu śmiem twierdzić, iż u dziecka występują zaburzenia powtarzania, liczne substytucje, także mylenie samogłosek oraz błędy syntagmatyczne. Obecnie, po wielokrotnych powtórzeniach, dziecko zapamiętuje wyrazy o budowie dwusylabowej. Popełnia błędy gramatyczne w budowie zdań. Czyta metodą symultaniczno-sekwencyjną. Praksja oralna jest w normie.

Dzieci z zespołem Downa mają liczne problemy dotyczące komunikacji z otoczeniem. Głównym zadaniem terapeutów-logopedów jest przede wszystkim podejmowanie jak najwcześniejszego diagnozowania logopedycznego, ukierunkowanego na prawidłowe określenie planu oraz programu pracy z dzieckiem.

Zadanie logopedy

Nadrzędnym zadaniem logopedów w przypadku opisanym w niniejszym artykule powinno być rozwijanie umiejętności słownego komunikowania. Wcześnie podjęte działania logopedyczne, powiązane oczywiście z działaniami pozostałych specjalistów, takich jak: psycholog, pedagog, terapeuta pedagogiczny, oligofrenopedagog, pozwolą spoglądać z optymizmem na funkcjonowanie dziecka z zespołem Downa w szkole i rodzinie.

Nabywanie przez dzieci z zespołem Downa umiejętności komunikacyjnych nie jest łatwe, proste i szybkie – z powodu wad sensorycznych (wzroku i słuchu) i anatomicznych. Trzeba jednak brać pod uwagę fakt, iż dzieci te są zdolne do opanowania różnych sposobów porozumiewania się z otoczeniem. Młody wiek dziewczynki daje możliwość wzbogacenia słownictwa zarówno biernego, jak i czynnego.

Ważne nie jest to, jakie zjawiska logopedyczne zaobserwuje się w mowie dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym. Istotne jest, na ile utrudniają im one komunikowanie się z innymi ludźmi. Nie jest ważne to, ile dziecko nauczy się słów, ale to, czy słowa w pełni pozwolą mu na funkcjonowanie oraz przekazanie jego intencji i osiągnięcie przekazu wypowiedzi.

Właśnie takie podejście powinno wyznaczać kierunek, zadania, cel terapii, by dziecko zaspokajało potrzebę porozumiewania się z innymi. Pokaz i forma zabawowa to najważniejsze cele pomagające w utrwaleniu materiału i niezbędne do uzyskania pozytywnych efektów pracy logopedycznej. Między innymi takie formy zostały przyjęte w tym konkretnym przypadku.

Katarzyna KOZAK, nauczyciel w Zespole Szkolno-Przedszkolnym nr 2 w Nisku (woj. podkarpackie), surdopedagog, tyflopedagog, terapeuta pedagogiczny oraz zajęciowy, oligofrenopedagog, logopeda wczesnoszkolny i przedszkolny, logorytmik i rytmik, trener sensoplastyki

Bibliografia

1. J. Błeszyński, K. Kaczorowska-Bray, Diagnoza i terapia logopedyczna osób z niepełnosprawnością intelektualną, Harmonia, Gdańsk 2012.

2. G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 1996.

3. J. Janas-Kaszczyk, Z. Tarkowski, O metodologii logopedii. Wprowadzenie do badań nad teorią i metodą logopedii, Polska Fundacja Zaburzeń Mowy, Lublin 1991.

4. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Specjalne potrzeby edukacyjne dzieci i młodzieży. Prawne ABC dyrektora przedszkola, szkoły i placówki, Warszawa 2010.

5. J. Sowa, Pedagogika specjalna w zarysie, FOSZE, Rzeszów 1997.

6. M. Walkowiak, A. Wrzesiak, D. Szwugier, Terapia ucznia w ramach indywidualizacji nauczania, Mavicus, Łódź 2011.

7. T. Zaleski, Opóźniony rozwój mowy, PZWL, Warszawa 1992.

TEN ARTYKUŁ POWSTAŁ W RAMACH PROCEDURY AWANSU ZAWODOWEGO. DZIEL SIĘ WIEDZĄ I DOŚWIADCZENIEM Z „KURIEREM”. POMOŻEMY CI W AWANSIE ZAWODOWYM I WSPÓLNIE ZAINSPIRUJEMY INNYCH! SZCZEGÓŁY – TEL. 739 290 210.