W ostatnim czasie dużą popularnością wśród środowisk antyszczepionkowych cieszy się artykuł opublikowany na łamach “Warszawskiej Gazety” pióra Jacka Frankowskiego. W tekście zatytułowanym „Zaszczepieni mają powody do obaw” autor próbuje przekonać odbiorcę, iż naukowcy ostatecznie potwierdzili obawy antyszczepionkowców mówiące o tym, iż materiał genetyczny zawarty w szczepionkach ma zdolność integracji z genomem osób zaszczepionych. Dowodem na to ma być badanie opublikowane w Current Issues of Molecular Biology. Jak jest naprawdę?
W rzeczywistości wspomniana praca nie badała w ogóle takiej hipotezy, a jedynie opisywała proces odwrotnej transkrypcji mRNA zawartego w szczepionce BioNTech zachodzący w warunkach in vitro w linii komórkowej wyprowadzonej ze zmienionych nowotworowo komórek wątroby.
Fałsz
Więcej o naszym systemie oceniania:W mediach społecznościowych artykuł został przyjęty bezkrytycznie przez środowiska przeciwne szczepieniom jako bezsprzeczny dowód na słuszność powielanych przez nie narracji. Polityk Konfederacji, Jacek Wilk, powołując się na tekst Jacka Frankowskiego, nazwał szczepienia przeciw COVID-19 „największym od II Wojny Światowej eksperymentem medycznym na ludziach”.
Źródło: TwitterArtykuł był cytowany również przez Tomasza Grygucia, znanego pod pseudonimem Pan Nikt. Wspomniany autor przedstawia siebie jako analityka, publicystę, pisarza i poetę. W przeszłości zajmował się Public Relations – był m.in. rzecznikiem prasowym Radio Zet i szefem działu PR Polsatu. W ciągu ostatnich kilku lat kreuje się na narodowca, występując gościnnie m.in. w Mediach Narodowych. Jednak ze względu na zamierzchłe powiązania Grygucia z Platformą Obywatelską i Gazetą Wyborczą stał się on przedmiotem drwin części skrajnej prawicy skupionej wokół Mariana Kowalskiego.
Źródło: TwitterTomasz Gryguć znany jest ze swojego antysemityzmu i poglądów antyukraińskich, które prezentował na długo przed pełnoskalową inwazją Rosji na Ukrainę. w tej chwili neguje odpowiedzialność Rosji za ludobójstwo w Buczy, twierdząc, iż była to ukraińska prowokacja, natomiast Polaków wspierających naszych sąsiadów nazywa „poliniakami”. W marcu tego roku wydał książkę na temat wojny w Ukrainie.
Czy zaszczepieni mają powody do obaw?
W swoim tekście Jacek Frankowski powołuje się na wypowiedzi prof. Romana Zielińskiego z Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego w Radomiu – jednej z osób, które podpisały się pod apelem naukowców i lekarzy o obowiązku szczepień przeciw COVID-19. Jedną z tez stawianych przez jego sygnatariuszy była ta mówiąca o ingerencji szczepionek przeciw COVID-19 w ludzki genom. Treść apelu opisaliśmy szerzej w tekście zatytułowanym „Apel naukowców i lekarzy o obowiązku szczepień. Sprawdzamy”.
Odpowiedź Ministerstwa na apel naukowców i lekarzy
16 grudnia 2020 roku, w reakcji na wspomniany apel, Ministerstwo Zdrowia, wspólnie z Urzędem Rejestracji Produktów Leczniczych Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych oraz Narodowym Instytutem Zdrowia Publicznego przygotowało odpowiedź, w której dementuje tezy przedstawione przez sygnatariuszy. Jednym z argumentów, które zostały podjęte w piśmie, jest fakt, iż mRNA przedostaje się do komórki i następnie w jej cytoplazmie dochodzi do produkcji białka S. Podkreślono też, iż materiał genetyczny zawarty w szczepionkach nie dostaje się do jądra komórkowego. Autorzy odpowiedzi opisując proces produkcji białka S użyli błędnie określenia „replikacja” (powielanie materiału genetycznego).
Odpowiedź Ministerstwa Zdrowia z użytym błędnie sformułowaniem „replikuje się” (źródło: www.gov.pl)Pomyłka ta została skorygowana na stronie zawierającej oryginalny dokument:
We wskazanym apelu użyto niefortunnego określenia sugerującego jakoby mRNA podawane w szczepionce replikowało się w cytoplazmie. W rzeczywistości mRNA ze szczepionki wnika do cytoplazmy komórki osoby zaszczepionej i dochodzi tam do produkcji białka S koronawirusa w procesie tzw. translacji.
Stąd też zapis powinien być następujący:
„Należy podkreślić, iż mRNA ze szczepionki wnika do komórek osoby zaszczepionej, gdzie w cytoplazmie (poza jądrem komórkowym) dochodzi do produkcji (syntezy) białka S koronawirusa. mRNA ze szczepionki nie dostaje się do jądra komórkowego, a co za tym idzie – nie może integrować się z DNA człowieka“.
Mimo poprawki, Frankowski cytuje jednak pierwotną wersję odpowiedzi, co ma jednak znaczenie dopiero w wypowiedziach Zielińskiego przywoływanych w dalszej części tekstu.
Na stronie nr 5 autorzy tej odpowiedzi (Niedzielski, Cessak, Juszczyk) wyjaśniają: „Należy podkreślić, iż mRNA podawane w szczepionce replikuje się w cytoplazmie, nie dostając się do jądra komórkowego, a co za tym idzie – nie może integrować się z DNA człowieka”.
mRNA przenika do wnętrza komórki?
Kłamliwość tej wypowiedzi mają według autora ukazywać wyniki pracy opublikowanej na łamach Current Issues of Molecular Biology, badającej proces odwrotnej transkrypcji mRNA, zawartego w szczepionce BioNTech, w linii komórkowej Huh7. Linia ta została wyprowadzona ze zmienionych nowotworowo ludzkich komórek wątroby. Zdaniem Frankowskiego wnioskiem, który stoi w sprzeczności z odpowiedzią Ministerstwa jest fakt, iż mRNA wnika do komórki (SIC!).
Okazało się, iż wystarczyło sześć godz., żeby mRNA przeniknęło do wnętrza komórek wątrobowych.
Warto zauważyć, iż wniosek ten nie jest niczym zaskakującym i w żadnym razie nie stoi sprzeczności z pismem, w którym przecież wyraźnie zaznaczono, iż mRNA przedostaje się do cytoplazmy (znajdującej się wewnątrz komórki).
W kilku miejscach autorzy pracy, powołując się na inny artykuł, sugerują, iż może dochodzić do integracji materiału genetycznego SARS-CoV-2 z genomem ludzkim:
Abstract: (…) Furthermore, a recent study showed that SARS-CoV-2 RNA can be reverse-transcribed and integrated into the genome of human cells. (…)
Introduction: (…) A recent study showed that SARS-CoV-2 RNAs can be reverse-transcribed and integrated into the genome of human cells. (…)
Tłumaczenie:
Streszczenie: (…) Ponadto ostatnie badanie wykazało, iż RNA wirusa SARS-CoV-2 może ulegać odwrotnej transkrypcji i integrować się z genomem komórek ludzkich. (…)
Wstęp: (…) Ostatnie badanie wykazało, iż RNA wirusa SARS-CoV-2 może być poddane odwrotnej transkrypcji i zintegrowane z genomem komórek ludzkich. (…)
Powyższe cytaty odwołują się jednak do pracy, w której badano wpływ wirusa SARS-CoV-2 (a nie szczepionki) na genom linii komórkowych. W badaniu użyto specjalnej linii komórkowej HEK293T wykazującej nadekspresję genów LINE1. Geny te kodują białka mające adekwatności odwrotnej transkrypcji. Autorzy zaznaczają, iż wybrali tę konkretną linię, by zwiększyć prawdopodobieństwo wykrycia rzadkich przypadków integracji. Według badaczy zachodzenie tego zjawiska mogłoby wytłumaczyć utrzymywanie się pozytywnego wyniku testu PCR na długo po przechorowaniu COVID-19. Powołując się na te doniesienia, autorzy pracy cytowanej przez Frankowskiego zasugerowali, iż w przypadku szczepionek może być podobnie.
Discussion: (…) Our study shows that BNT162b2 can be reverse transcribed to DNA in liver cell line Huh7, and this may give rise to the concern if BNT162b2-derived DNA may be integrated into the host genome and affect the integrity of genomic DNA, which may potentially mediate genotoxic side effects. (…)
Tłumaczenie:
Dyskusja: (…) Nasze badanie pokazuje, iż BNT162b2 może być odwrotnie transkrybowany do DNA w linii komórkowej wątroby Huh7, a to może powodować obawy, czy DNA pochodzące z BNT162b2 może być zintegrowane z genomem gospodarza i wpływać na integralność genomowego DNA, co może potencjalnie pośredniczyć w genotoksycznych działaniach niepożądanych. (…)
Są to jednak wyłącznie domniemywania autorów. Badacze bowiem nie dowiedli (ani choćby nie badali) sugerowanej integracji szczepionkowego mRNA z genomem osoby zaszczepionej. Autorzy pracy wskazują to bezpośrednio:
At this stage, we do not know if DNA reverse transcribed from BNT162b2 is integrated into the cell genome.
Tłumaczenie:
Na obecnym etapie nie wiemy, czy DNA przepisany w procesie odwrotnej transkrypcji z BNT162b2 jest integrowany z genomem komórki.
Podkreślają, iż by to wykazać, konieczne są szersze badania.
Autor tekstu Warszawskiej Gazety albo zignorował powyższe zdanie, albo cytowanego badania po prostu nie przeczytał, gdyż w następnych akapitach Frankowski wyraża się w następujący sposób:
Pomijając całość omówienia wyników badań, myślę, iż wykazane we wniosku z badań potwierdzenie faktu wpisywania się wszczepionego mRNA do DNA powinno być wystarczającym powodem do wyrażenie skruchy przez Niedzielskiego, Cessaka i Juszczyka za wprowadzającą w błąd wypowiedź, iż wszczepione mRNA „nie może integrować się z DNA człowieka”.
Wypowiedzi błędnie przestawiające wyniki powyższej pracy były powielane przez liderów amerykańskiego ruchu antyszczepionkowego, o czym pisał m.in. AAP Factcheck. Stąd możliwe jest, iż Frankowski powielił po prostu informacje uzyskane z „drugiej ręki”.
Linia komórkowa Huh7
Do artykułu Warszawskiej Gazety odniosła się wirusolog i immunolog, Prof. Agnieszka Szuster-Ciesielska. Podkreśliła ona, iż do eksperymentu wykorzystano linię komórkową, która ma zwiększoną ekspresję genów LINE1 kodujących enzymy uczestniczące w procesie odwrotnej transkrypcji.
Autorzy wykazali, iż przepisany ze szczepionkowego mRNA DNA jest obecny w komórkach Huh7 użytych do eksperymentu, ale w żadnym momencie nie udowodnili integracji tej sekwencji DNA z chromosomalnym DNA komórek Huh7, co byłoby krytycznie ważnym eksperymentem.
Wykorzystana w tej pracy linia komórkowa to Huh7 wyprowadzona z wątrobiaka (raka wątroby) 57-letniego Japończyka. A genomy komórek rakowych nie zachowują się jak normalne geny komórkowe, bo już na starcie mają zwiększoną ekspresję genów LINE1, dzięki którym w komórce mogą powstać enzymy do przepisania RNA na DNA. Krótko mówiąc, w tym badaniu wykorzystano komórki, które zachowują się w sposób umożliwiający otrzymanie oczekiwanych wyników.
Profesorka wytłumaczyła również, w jaki sposób można byłoby wykazać integrację materiału genetycznego ze szczepionki z genomem osoby zaszczepionej. Nic takiego nie miało jednak miejsca w cytowanej pracy.
Czego brakuje w tej pracy, to kluczowych doświadczeń potrzebnych do wykazania integracji powstałego DNA z genomem gospodarza. A można to wykazać w dwóch eksperymentach, których autorzy nie przeprowadzili. Jednym ze sposobów jest Southern blot, w którym można wykryć określoną sekwencję DNA i jednocześnie zmierzyć jej rozmiar. Znalezienie sekwencji szczepionkowego mRNA (już w postaci DNA) na chromosomie byłoby dobrym dowodem integracji. Ale tak się nie stało, więc nie można wnioskować, iż integracja się odbyła. Innym sposobem jest sekwencjonowanie dystalnych końców sekwencji szczepionkowego mRNA (jako DNA) w celu sprawdzenia, czy jest oflankowana przez genomowy DNA gospodarza. Tego też nie zrobiono.
W tym samym czasopiśmie opublikowano komentarz do wspomnianego badania. Jego autor, Hamid Merchant, doktor farmacji, zaznacza, iż linia Huh7 jest obiecującą linią komórkową do badania infekcji wirusowej i replikacji in vitro (łac. „w szkle” – czyli procesy biologiczne przeprowadzane w warunkach laboratoryjnych, poza żywym organizmem np. na hodowlach komórkowych), nie odzwierciedla ona jednak środowiska in vivo (łac. „na żywym” – procesy biologiczne mające miejsce wewnątrz żywego organizmu np. badania na zwierzętach, badania kliniczne), zwłaszcza braku kompleksowej komórkowej i humoralnej odpowiedzi immunologicznej.
Podobnie jak prof. Szuster-Ciesielska, podkreśla, iż model doświadczalny zastosowany w badaniu jest naukowo niekompetentny do oceny genotoksyczności terapii mRNA. Dodaje również, iż produkcja białka S przyciągnie odpowiedź immunologiczną i komórki takie zostaną wyeliminowane. Dlatego w jego ocenie odwrotna transkrypcja mRNA może nie być realna w warunkach in vivo.
Dalsze dywagacje prof. Zielińskiego
W dalszych akapitach artykułu Warszawskiej Gazety Frankowski przywołuje wypowiedź Zielińskiego odnoszącą się do wspomnianego wyżej błędnie użytego sformułowania w odpowiedzi Ministerstwa. Z naukowego punktu widzenia wypowiedź ta nie ma absolutnie żadnego logicznego sensu i bazuje na fałszywym założeniu, iż szczepionkowy mRNA replikuje się w naszym organizmie, w czym Zieliński upatruje potwierdzenia swojej irracjonalnej hipotezy o szczepionce będącej w rzeczywistości rodzajem superwirusa, który namnaża się w naszym organizmie:
W odniesieniu do „szczepionki” na koronawirusa wprowadzone cząstki mRNA będą dodatkowo podlegać replikacji i translacji. Tak więc w „szczepionce” otrzymamy inwazyjną cząstkę, podobną do złośliwego wirusa lub złośliwych komórek nowotworowych, rzekomo dla naszego dobra.
Profesorka Szuster-Ciesielska określiła powyższy wywód jako „stek bzdur”.
Roman Zieliński
Jacek Frankowski przedstawia prof. Romana Zielińskiego jako „prawdziwy autorytet, z niekwestionowanym dorobkiem naukowym w dziedzinie genetyki”. Nie dodaje jednak, iż Zieliński specjalizuje się w genetyce roślin, a w związku z jego wypowiedziami dotyczącymi pandemii SARS-CoV-2 środowisko naukowe interweniowało już wielokrotnie.
W grudniu 2020 roku dużą popularnością cieszył się wywiad Agnieszki Kisielewskiej z Zielińskim, w którym kwestionował m.in. wiarygodność testów PCR i bezpieczeństwo szczepionek przeciw COVID-19. W związku ze szkodliwością społeczną propagowanych przez niego poglądów zainterweniował Komitet Genetyki Człowieka i Patologii Molekularnej PAN. W wydanym stanowisku członkowie komitetu wyrazili zaniepokojenie brakiem podstaw naukowych jego wypowiedzi i przedstawili stanowisko nauki w postulowanych kwestiach.
Wypowiedzi Zielińskiego o wpływie szczepionek na płodność zdementowało Polskie Towarzystwo Immunologii Doświadczalnej i Klinicznej. W opublikowanym oświadczeniu tezy głoszone przez biologa określono mianem „taniej sensacji”. Zwrócono też uwagę, na błędne używanie terminologii naukowej (mylenie pojęcia homologii z reakcją krzyżową).
W 2021 roku Prezes Naczelnej Izby Lekarskiej apelował do Ministra Edukacji i Nauki o interwencję w sprawie propagowania przez Zielińskiego tez niepopartych wiedzą naukową, wskazując na ich szkodliwość. W odpowiedzi Przemysław Czarnek zwrócił się do rektora uczelni – prof. dr. hab. Sławomira Bukowskiego o podjęcie czynności wyjaśniających i wyciągnięcie ewentualnych konsekwencji. Rektor uczelni ograniczył się jedynie do oświadczenia, w którym publicznie odcina się od poglądów Zielińskiego na temat szczepień nazywając je nieuprawnionymi.
Treści rozpowszechniane przez Romana Zielińskiego były dementowane przez naszą redakcję, jak i inne serwisy factcheckingowe, m.in. AFP Sprawdzam i Konkret24.
„Nieuctwo z Głupiej Góry”
Ciekawą analizę wypowiedzi Zielińskiego przedstawił na swoim blogu dr January Weiner – biotechnolog z Instytutu Maxa Plancka w Berlinie. Na samym wstępie przywołuje on efekt Dunninga-Krugera – osoby niewykwalifikowane w danej dziedzinie mają tendencję do przeceniania swoich kompetencji, podczas gdy osoby wysoko wykwalifikowane mają tendencję do ich zaniżania. Weiner zauważa, iż „najgorsze jest nieuctwo połączone z pewnym oczytaniem, znajomością podstawowego słownictwa z jakiejś dziedziny, inteligencją i umiejętnością swobodnej wypowiedzi”.
W swoim wpisie przestawia kilka przykładów obrazujących braki podstawowej wiedzy w dziedzinie, w której Zieliński jest profesorem. Przykładowo, aby doszło do przepisania mRNA na DNA potrzebny jest enzym zwany odwrotną transkryptazą. Jako przykład takiego enzymu występującego w ludzkich komórkach Zieliński podaje telomerazę. Jak podkreśla Weiner „telomeraza, owszem, przepisuje RNA na DNA, ale tylko jedno, bardzo konkretne RNA, które jest częścią tego enzymu. Telomeraza potrafi wbudować do naszego genomu każdą sekwencję, pod warunkiem, iż sekwencja ta to GGGTTA. Nic innego telomeraza przepisać nie potrafi”.
Zieliński twierdzi, iż mRNA przedostaje się do jądra komórkowego, gdzie integruje się z naszym DNA. Weiner zauważa, iż o ile mRNA jest aktywnie transportowany z jądra komórki do cytoplazmy, to transport ten działa tylko w jedną stronę: „W drugą stronę RNA może się przedostać do jądra tylko jeżeli posiada paszport – specjalną sekwencję, która stanowi oznakowanie rozpoznawane przez wyspecjalizowany układ transportowy”. Zawarty w szczepionce mRNA nie zawiera takich sygnałów.
Kim jest Jacek Frankowski?
Autor popularnego tekstu jest z wykształcenia leśnikiem. Znany jest jednak najbardziej ze swojej działalności artystycznej – jest karykaturzystą i twórcą lalek z popularnego w latach 90. programu satyrycznego „Polskie ZOO”. W ostatnim czasie udziela się chętnie jako publicysta w alternatywnej telewizji internetowej pl1.tv, a jego wypowiedzi wpisują się w teorię spiskową o Nowym Porządku Świata. Z kolei na łamach Warszawskiej Gazety dostępne są liczne teksty jego autorstwa powielające popularne narracje dezinformujące w kwestii COVID-19 (np. tu, tu i tu).
Podsumowanie
Praca opublikowana na łamach Current Issues of Molecular Biology nie dowodzi, iż materiał genetyczny ze szczepionki integruje się z ludzkim genomem. Co więcej, w cytowanym eksperymencie nie przeprowadzono badań, które mogłyby istnienie takiego zjawiska potwierdzić bądź wykluczyć. Naukowcy dowiedli jedynie, iż w warunkach in vivo w linii komórkowej Huh7 zawarty w szczepionce mRNA może ulegać odwrotnej transkrypcji (przepisaniu na DNA). Powołując się jednak na wcześniejsze badanie dotyczące integracji materiału wirusowego (w trakcie zakażenia) z genomem linii komórkowych, sugerują pomiędzy wierszami, iż taka sytuacja może mieć również miejsce w przypadku szczepionek.
Po raz kolejny dochodzi do kuriozalnej sytuacji, w której antyszczepionkowcy, bazując na pracach badających skutki zakażenia wirusem, przekładają jego wyniki na efekty działania szczepionek. W całej tej hipokryzji zastanawia fakt, jak ta sama informacja może być ignorowana lub bagatelizowana, jeżeli dotyczy zakażenia wirusem, ale jednocześnie, kiedy zostanie stworzona narracja, iż podobny efekt może wywoływać szczepionka, nagle środowisko spiskowe wyolbrzymia tę informację niemal do rangi największego zagrożenia dla zdrowia populacji.
Odnosząc się do integracji materiału genetycznego zawartego w szczepionce z ludzkim genomem, warto ponadto zaznaczyć, iż w przypadku szczepionki mRNA do komórek zostaje wprowadzony jeden gen wirusa SARS-CoV-2 kodujący białko S. Natomiast w przypadku naturalnej infekcji do komórki dostaje się nie fragment wirusa, ale cały jego genom. Co więcej, zarówno w przypadku szczepionek mRNA, jak i szczepionek wektorowych, reakcje cytotoksyczne układu immunologicznego skutkują stopniową eliminacją komórek prezentujących obce antygeny.
Źródła
Aldén, M., Olofsson Falla, F., Yang, D., Barghouth, M., Luan, C., Rasmussen, M., & De Marinis, Y. (2022). Intracellular reverse transcription of Pfizer BioNTech COVID-19 mRNA vaccine BNT162b2 in vitro in human liver cell line. Current issues in molecular biology, 44(3), 1115-1126.: https://www.mdpi.com/1467-3045/44/3/73/htm
Wirtualne Media: https://www.wirtualnemedia.pl/artykul/kolejne-roszady-w-eurozet
MMPonline: https://mmponline.pl/artykuly/109940,tomasz-gryguc-zostal-szefem-public-relations-telewizji-polsat
Ministerstwo Zdrowia: https://www.gov.pl/web/zdrowie/odpowiedz-na-apel-dotyczacy-szczepien-na-koronawirusa-sars-cov-2
ThermoFisher: https://www.thermofisher.com/pl/en/home/technical-resources/cell-lines/h/cell-lines-detail-309.html
Zhang, L., Richards, A., Barrasa, M. I., Hughes, S. H., Young, R. A., & Jaenisch, R. (2021). Reverse-transcribed SARS-CoV-2 RNA can integrate into the genome of cultured human cells and can be expressed in patient-derived tissues. Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(21), e2105968118.: https://www.pnas.org/doi/abs/10.1073/pnas.2105968118
Prof. Agnieszka Szuster-Ciesielska: https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=pfbid02WJP7vNKENLfU3gcjeJvD1APW3vULFoTfRT8wnYTQtXX254V4mPhbtjEqG5if22FZl&id=102990628638982
Merchant, H. A. (2022). Comment on Aldén et al. Intracellular Reverse Transcription of Pfizer BioNTech COVID-19 mRNA Vaccine BNT162b2 In Vitro in Human Liver Cell Line. Curr. Issues Mol. Biol. 2022, 44, 1115–1126. Current Issues in Molecular Biology, 44(4), 1661-1663.: https://www.mdpi.com/1467-3045/44/4/113/htm
Dr Hamid Merchant: https://pure.hud.ac.uk/en/persons/hamid-merchant
Stanowisko Komitetu Genetyki Człowieka i Patologii Molekularnej PAN: https://igcz.poznan.pl/inne-wydarzenia/stanowisko-komitetu-genetyki-czlowieka-i-patologii-molekularnej-pan-w-sprawie-rozpowszechnianych-nieprawdziwych-informacji-o-szczepionkach-przeciw-covid-19-oraz-testach-pcr-wykrywajacych-sars-cov-2-z/
Stanowisko Polskiego Towarzystwa Immunologii Doświadczalnej i Klinicznej: http://www.komgen.pan.pl/images/pdf/PTiDK-stanowisko2021-01-12.pdf
Naczelna Izba Lekarska: https://nil.org.pl/aktualnosci/5330-minister-edukacji-i-nauki-interweniuje-ws-wypowiedzi-prof-romana-zielinskiego
Oświadczenie Prof. dr. hab. Sławomira Bukowskiego: https://uniwersytetradom.pl/2021/01/15/oswiadczenie-rektora-uth-rad/
January Weiner: https://www.researchgate.net/profile/January-Weiner
Nieuctwo z Głupiej Góry: https://biokompost.wordpress.com/2020/12/23/nieuctwo-z-glupiej-gory/
Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce: https://archiwum.muzeumpulaski.pl/html/jacekfrankowski.html
