Zajęcia rewalidacyjne dla dzieci z ASD i ADHD – praktyczne wskazówki

Dzieci z podwójną diagnozą – autyzmem (ASD) i zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) – wymagają szczególnie uważnej, zindywidualizowanej i dobrze zaplanowanej pomocy edukacyjnej. Rewalidacja w ich przypadku nie powinna być jedynie „uzupełnieniem braków”, ale procesem wzmacniającym mocne strony, rozwijającym kompetencje społeczne, emocjonalne i wykonawcze oraz wspierającym samoregulację.

Neuroatypowy mózg – różnice, które mają znaczenie

Zarówno w autyzmie, jak i ADHD mamy do czynienia z odmiennym funkcjonowaniem układu nerwowego. Współwystępowanie tych dwóch zaburzeń nie sumuje trudności, ale tworzy ich unikalny splot – z jednej strony problem z koncentracją uwagi, impulsywnością i nadruchliwością (ADHD), z drugiej strony trudności w komunikacji społecznej, sztywność poznawcza i sensoryczna nadwrażliwość (ASD).

Jak pokazują badania, dzieci z podwójną diagnozą mają często większe trudności w funkcjonowaniu społecznym i emocjonalnym niż ich rówieśnicy z jedną diagnozą (Antshel et al., 2016). Dlatego tak ważna jest świadoma, zintegrowana rewalidacja.

Główne cele zajęć rewalidacyjnych dla dzieci z ASD i ADHD

🎯 Rozwijanie umiejętności samoregulacji – nauka rozpoznawania emocji, impulsów, stanów pobudzenia.
🎯 Doskonalenie uwagi i planowania działań – poprzez strukturalne ćwiczenia wykonawcze.
🎯 Wspieranie komunikacji i interakcji społecznych – z użyciem metod wspomagających (AAC, PECS, scenki społeczne).
🎯 Budowanie pozytywnej samooceny i poczucia sprawczości – przez sukcesy w działaniu i strategie self-coachingowe.

Praktyczne wskazówki do pracy rewalidacyjnej

1. Twórz strukturę i przewidywalność

U dzieci z ASD i ADHD przewidywalność obniża stres. Ustal stały rytuał zajęć, np.:
🔹 powitanie i plan na dzisiaj
🔹 aktywność sensoryczno-motoryczna na wyregulowanie pobudzenia
🔹 ćwiczenia tematyczne
🔹 chwila relaksu i podsumowanie

➡️ Warto korzystać z wizualnych harmonogramów, piktogramów i kart pracy z ikonami.

2. Ćwicz koncentrację uwagi i hamowanie impulsów

Zamiast klasycznych kart pracy – sięgnij po:
🔸 gry typu „Zatrzymaj się – pomyśl – działaj”
🔸 zabawy z opóźnioną reakcją (np. „Gdy powiem zielony – klaśnij, gdy czerwony – zatrzymaj się”)
🔸 sekwencje dźwiękowo-ruchowe (np. rytmiczne echo)

3. Stosuj krótkie mikrointerwencje NLP i Self-Reg

🔹 Kotwiczenie spokoju: wyobraź sobie „magiczną kulkę spokoju” i ściskaj ją w dłoni w trudnych momentach.
🔹 Zmiana ramy: dziecko zmienia „film w głowie” – z nieudanego działania na wersję sukcesu.
🔹 Skan ciała i techniki oddechowe: „Gdzie czujesz napięcie?”, „Oddychaj do tej części ciała”.

4. Zabawy z komunikacją i ruchem

🔸 „Rób to, co ja mówię, nie to, co pokazuję” – gra ćwicząca hamowanie impulsów i słuchanie poleceń.
🔸 „Naśladuj i zgadnij emocję” – mimiczne kalambury.
🔸 „Zegar emocji” – dzieci rysują jaką mają „godzinę emocji” dziś i dlaczego.

5. Uwzględniaj potrzeby sensoryczne

Zaproponuj kącik sensoryczny:
🌱 koc grawitacyjny, poduszka z kuleczkami, tubka z zapachami
🌱 muzyka tła, dźwięki natury
🌱 ruchowe przerwy z elementami integracji bilateralnej (np. cross crawl)

Narzędzia, które warto znać

🧩 Programy i metody wspierające:
– PECS (Picture Exchange Communication System)
– TEACCH – praca w strukturze
– Social Thinking®
– Terapia integracji sensorycznej (SI)
– Trening Umiejętności Społecznych (TUS)
– Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne

Inspirujące podejście do dziecka z podwójną diagnozą

„Zamiast koncentrować się na tym, co dziecko robi nie tak, skup się na tym, czego potrzebuje, by czuć się bezpiecznie i być zdolne do nauki.” – Stuart Shanker, Self-Reg

Dziecko z autyzmem i ADHD nie jest „problematyczne” – ono nosi w sobie ogromny potencjał, który wymaga cierpliwego, zindywidualizowanego prowadzenia. Wspierając jego regulację, komunikację i kreatywność, budujemy most do przyszłości, w której może lepiej rozumieć siebie i innych.

Poniżej znajduje się przykładowy scenariusz zajęć rewalidacyjnych dla ucznia z podwójną diagnozą: ASD i ADHD. Zajęcia zostały zaprojektowane z myślą o rozwijaniu samoregulacji, koncentracji uwagi i rozumienia emocji, z elementami sensorycznymi i komunikacyjnymi. Można je dostosować do pracy indywidualnej lub małej grupy (2–3 uczniów).

📘 Scenariusz zajęć rewalidacyjnych:

„Kotwica spokoju i emocjonalny barometr”

Grupa docelowa: dzieci z ASD i ADHD (6–10 lat)
Czas trwania: 45 minut
Pomoce dydaktyczne:
– obrazki z emocjami
– karty „barometr emocji” (0–5)
– masa plastyczna / woreczki sensoryczne / piłki antystresowe
– karteczki z ilustracjami „bezpiecznych miejsc”
– relaksacyjna muzyka tła (opcjonalnie)
– „magiczna kotwica” – kamyk, guziczek, brelok, gniotek

🔹 Cel główny:

– rozwijanie umiejętności rozpoznawania i nazywania emocji
– nauka strategii samoregulacji emocjonalnej
– ćwiczenie koncentracji i uważności

🔹 Cele szczegółowe (uczeń):

✅ identyfikuje własne stany emocjonalne
✅ dobiera symbole emocji do sytuacji
✅ stosuje technikę „kotwicy” jako metodę wyciszenia
✅ koncentruje uwagę na prostych zadaniach przez kilka minut
✅ potrafi opowiedzieć, co go uspokaja lub denerwuje

🔹 Przebieg zajęć

1. Powitanie i wprowadzenie w strukturę zajęć (5 minut)

Nauczyciel przedstawia plan:
„Dziś nauczymy się jak rozpoznawać emocje i znaleźć sposób, by się uspokoić, gdy jest nam trudno.”

➡️ Pokazanie planu zajęć w formie wizualnej (ikonki lub obrazki kolejnych punktów).

2. Barometr emocji (10 minut)

Dziecko otrzymuje kartę z termometrem 0–5 i obrazkami emocji (radość, złość, smutek, strach, spokój).

👉 Zadanie:
– „Jak się dziś czujesz? Zaznacz to na termometrze.”
– „Które emocje są dzisiaj najmocniejsze? A które słabe?”
– „Narysuj buźkę pasującą do Twojego samopoczucia.”

👉 Rozmowa:
– Co się dziś wydarzyło? Co cię zdenerwowało, a co ucieszyło?

3. Zabawa ruchowa: „Stop-klask” (5 minut)

Nauczyciel wydaje polecenia w rytmie muzyki:
– „Gdy usłyszysz STOP – zatrzymaj się jak posąg.”
– „Gdy usłyszysz KLAŚNIJ – klaszcz raz.”

➡️ Celem jest ćwiczenie hamowania impulsów i koncentracji.

4. Technika samoregulacji – „Kotwica spokoju” (15 minut)

Uczniowie wybierają przedmiot, który stanie się ich „kotwicą spokoju” (np. kamyk, gniotek, brelok).

👉 Ćwiczenie:
– Zamknij oczy. Trzymaj swoją „kotwicę” w dłoni.
– Wyobraź sobie miejsce, w którym czujesz się bezpiecznie (plaża, las, pokój).
– Oddychaj powoli i głęboko. Z każdą myślą – ściskaj kotwicę.

🎧 Można dodać spokojną muzykę lub dźwięki natury.

➡️ Po ćwiczeniu dzieci rysują swoje „bezpieczne miejsce”.

5. Podsumowanie i wybór strategii (10 minut)

Każde dziecko kończy zdaniem:
„Gdy jestem zdenerwowany, mogę…”
– ścisnąć moją kotwicę
– oddychać powoli
– pójść do spokojnego miejsca
– porozmawiać z dorosłym

🖍️ Na koniec dzieci tworzą mini-plakat „Moja strategia spokoju” z rysunkiem kotwicy i obrazkami emocji.

🔹 Zakończenie i rytuał wyciszenia (3–5 minut)

– „Jak się czujesz po zajęciach?”
– „Czego nowego się dziś nauczyłeś?”
– Rytualne pożegnanie (np. „dotknij kotwicy i pomyśl dobre słowo dla siebie”).

🔹 Ewaluacja zajęć (dla nauczyciela):

🔸 Czy dziecko potrafiło rozpoznać i nazwać emocję?
🔸 Czy zaangażowało się w ćwiczenie wyciszające?
🔸 Jak długo utrzymywało koncentrację?
🔸 Czy umiało dobrać strategię do trudnej emocji?

📚 Polecana literatura i materiały:

• Antshel, K. M., Zhang-James, Y., & Faraone, S. V. (2016). The comorbidity of ADHD and autism spectrum disorder. Expert Review of Neurotherapeutics, 16(3), 201–213.
• Shanker, S. (2016). Self-Reg. Jak pomóc dziecku (i sobie) nie dać się stresowi i żyć pełnią możliwości.
• Pete Wharmby, Atypowy. Dlaczego świat nie jest stworzony dla osób autystycznych
• Dawson, G., & Guare, R. (2021). Wykonawcze funkcje mózgu. Przewodnik dla nauczycieli i rodziców dzieci z ADHD i ASD
• Programy PECS, TEACCH i TUS – dostępne na stronach wydawnictw specjalistycznych (np. www.pecs.pl, www.teacch.com)

Najczęściej zadawane pytania

Czy dziecko z podwójną diagnozą powinno mieć osobny program rewalidacji?
Tak, warto przygotować IPET i WOPFU, które uwzględniają zarówno aspekty związane z ASD, jak i ADHD – szczególnie w zakresie koncentracji, komunikacji i emocji.

Czy rewalidacja może być prowadzona w formie zabawy?
Zdecydowanie. Zabawa wspiera motywację, uwagę i relacje – jest skutecznym narzędziem terapeutycznym.

Jakie ćwiczenia są najlepsze przy nadpobudliwości?
Krótko trwające, dynamiczne aktywności ruchowe przeplatane wyciszającymi technikami oddechowymi i sensorycznymi.