Zaburzenia snu i lęki nocne u dzieci z autyzmem i PTSD

Jak trauma wpływa na sen i poczucie bezpieczeństwa dziecka w spektrum autyzmu?

„Trauma nie jest tym, co się nam przydarzyło, ale tym, co nosimy w sobie jako rezultat tego, co się wydarzyło.”
— Gabor Maté

Gdy noc nie przynosi ukojenia — historia Antka

Antek ma siedem lat. Jest pogodnym, ciekawym świata chłopcem ze spektrum autyzmu, który uwielbia bawić się klockami i zna na pamięć wszystkie modele pociągów. W ciągu dnia — przy odpowiednim wsparciu — radzi sobie całkiem dobrze. Ale gdy zapada zmrok, coś się zmienia. Już po kolacji widać napięcie w jego ciele: przyspieszony oddech, ściskanie w dłoniach kawałka miękkiego materiału, powtarzane szeptem pytania: „Mamo, a czy dziś będzie bezpiecznie? Czy na pewno nie będzie krzyków?”

Kiedy mama gasi światło, Antek nie potrafi zasnąć. Leży godzinami, czujnie nasłuchując najmniejszych odgłosów w domu. A kiedy w końcu zapada w niespokojny sen, po kilku godzinach budzi się z krzykiem, zlany potem, z szeroko otwartymi oczami, których nie da się łatwo uspokoić. Woła mamę, wpada w panikę. Opowiada o potworach, ale mama wie, iż to nie potwory z bajki — to obrazy i emocje, których Antek nie umie jeszcze nazwać, ale które wracają nocą z całą siłą.

Kilka miesięcy wcześniej Antek był świadkiem awantur między dorosłymi. Choć nikt go nie uderzył, jego ciało i układ nerwowy zapisały każde napięte spojrzenie, każdy podniesiony głos. Dla chłopca z autyzmem, dla którego świat i tak bywa często zbyt głośny i nieprzewidywalny, te doświadczenia były jak fala, która przewróciła jego wewnętrzne poczucie bezpieczeństwa. Nocą trauma powraca — w snach, w lękach, w ciele, które nie umie się wyciszyć.

Mama długo słyszała, iż „to minie”, „że dzieci tak mają”, „że trzeba być twardszym”. Ale intuicja podpowiadała jej coś innego. Gdy w końcu usłyszała słowa: „To może być PTSD — zespół stresu pourazowego”, poczuła ulgę. Wreszcie ktoś nazwał to, co od miesięcy próbowała zrozumieć.

To właśnie o takich dzieciach jak Antek jest ten artykuł. O dzieciach, których sen nie daje odpoczynku, bo trauma nie pozwala ich umysłowi i ciału poczuć się bezpiecznie. O dzieciach ze spektrum autyzmu, dla których PTSD ma często inny, trudniejszy do rozpoznania obraz. I o tym, jak możemy im pomóc.

Dla wielu dzieci zasypianie to czas wyciszenia, moment bezpiecznego zanurzenia się w świecie snów. Jednak dla dzieci ze spektrum autyzmu, szczególnie tych, które doświadczyły traumy, noc może być pełna lęku, napięcia i bolesnych wspomnień. Zamiast odpoczynku pojawia się niepokój, a sypialnia – zamiast być miejscem spokoju – staje się przestrzenią, w której umysł i ciało nie mogą odnaleźć ukojenia.

Zaburzenia snu i lęki nocne u dzieci z autyzmem i zespołem stresu pourazowego (PTSD) to zjawisko, które wymaga szczególnego zrozumienia i delikatnego wsparcia. Niestety, często pozostaje niezauważone lub mylnie interpretowane jako „złe zachowanie” lub „upór dziecka”. Tymczasem za trudnościami w zasypianiu, częstymi pobudkami, płaczem czy paniką w nocy mogą kryć się głęboko zapisane w ciele i psychice ślady traumatycznych doświadczeń.

PTSD w autyzmie – czym się różni?

Zespół stresu pourazowego (PTSD) to zaburzenie psychiczne, które może rozwinąć się po przeżyciu silnie stresującego lub traumatycznego wydarzenia. W przypadku dzieci z autyzmem mechanizmy powstawania PTSD mogą być jednak inne niż u dzieci neurotypowych. Wpływają na to m.in.:

• nadwrażliwość sensoryczna,
• problemy z regulacją emocji,
• trudności w komunikacji i nazywaniu swoich uczuć,
• sztywność myślenia, przywiązanie do rutyn i schematów.

To, co dla dziecka neurotypowego może być jedynie nieprzyjemnym doświadczeniem, dla dziecka w spektrum może stać się traumą. Przykłady? Nagła zmiana nauczyciela, pobyt w szpitalu, agresja rówieśników, przemoc emocjonalna, ostra krytyka, ale też sensoryczne przeciążenie, którego nie potrafi wyrazić ani zatrzymać.

Jak zauważa Ruth K. Lanius, jedna z czołowych badaczek PTSD:

„Trauma zakorzenia się w ciele, a nie tylko w pamięci. To stan ciągłej czujności, niemożności ‚wyłączenia’ alarmu w mózgu.”

U dzieci w spektrum ten alarm często nie gaśnie choćby podczas snu.

Objawy zaburzeń snu i lęków nocnych u dzieci z autyzmem i PTSD

Problemy ze snem u dzieci z autyzmem są powszechne — badania wskazują, iż dotyczą one choćby 80% dzieci w spektrum (Cortesi et al., 2010). Dodanie do tego traumy znacznie zwiększa ryzyko wystąpienia:

• trudności w zasypianiu,
• unikania pójścia do łóżka,
• wielokrotnych wybudzeń w nocy,
• nocnych ataków paniki, krzyków, płaczu,
• mówienia przez sen, rzucania się w łóżku, pocenia się,
• koszmarów powtarzających sceny lub emocje z traumatycznego wydarzenia,
• lęku przed ciemnością lub samotnością,
• somatyzacji: bóle brzucha, bóle głowy, napięcie mięśniowe w czasie snu.

Niepokojącym sygnałem mogą być także regres umiejętności, np. powrót moczenia nocnego lub pogorszenie komunikacji, które pojawia się równolegle z zaburzeniami snu.

Skąd się biorą nocne lęki u dziecka z autyzmem i PTSD?

Sen to czas, gdy nasz mózg porządkuje wspomnienia, „przerabia” emocje i stresy minionego dnia. U dziecka z PTSD ten proces zostaje zaburzony – mózg nie potrafi skutecznie oddzielić przeszłości od teraźniejszości. Zamiast przetworzenia traumy dochodzi do jej ponownego przeżywania w fazie REM, co objawia się koszmarami lub lękiem przed zaśnięciem.

Jak wyjaśnia Bessel van der Kolk, autor książki „The Body Keeps the Score”:

„Dla osób z PTSD sen jest nie tylko odpoczynkiem, ale także polem bitwy, gdzie trauma odżywa na nowo.”

Dziecko nie zawsze potrafi opowiedzieć o tym, czego się boi. Zamiast słów pojawiają się objawy somatyczne, wybuchy złości przed snem, histerie, unikanie łóżka, czy wręcz „zadręczanie” się pytaniami o bezpieczeństwo.

Co może pomóc? Sprawdzone strategie wsparcia

1. Stała, przewidywalna rutyna wieczorna

Rytuały dają poczucie bezpieczeństwa. Codzienny schemat (kąpiel, spokojna zabawa, czytanie bajki, kołysanka) może pomóc wyciszyć układ nerwowy.

2. Bezpieczna przestrzeń do spania

Zadbaj o to, by pokój dziecka był miejscem wyciszenia:

• przyjemne, miękkie tekstylia,
• ulubione zabawki lub „bezpieczny przedmiot” (kocyk, maskotka),
• zaciemniające zasłony lub delikatne światło nocne (jeśli dziecko boi się ciemności),
• eliminacja hałasów i rozpraszających bodźców.

3. Techniki relaksacyjne i oddechowe przed snem

Proste ćwiczenia oddechowe, wizualizacje (np. „bezpieczne miejsce” – wyobrażenie sobie spokojnego lasu lub przytulnego domku) mogą pomóc obniżyć napięcie. Warto korzystać z metod opartych na uważności (mindfulness), np. „oddychającego misia” — dzieci uczą się głębokiego, spokojnego oddechu obserwując, jak zabawka unosi się i opada na brzuchu.

4. Zastosowanie elementów terapii sensorycznej

Dla wielu dzieci z ASD pomocne okazują się:

• kołdry obciążeniowe (stosowane wyłącznie po konsultacji ze specjalistą),
• masaż relaksacyjny,
• delikatne dźwięki typu white noise lub kojąca muzyka.

5. Psychoterapia ukierunkowana na traumę

W pracy z dziećmi z PTSD, również tymi w spektrum, stosuje się takie podejścia jak:

• Terapia EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing),
• Somatic Experiencing (doświadczanie somatyczne),
• Terapia oparta na uważności i regulacji emocji.

Ważne, aby terapeuta miał doświadczenie w pracy zarówno z traumą, jak i z ASD.

Wsparcie rodziców i nauczycieli: Twoja obecność ma znaczenie

Najważniejszym czynnikiem, który wspiera dziecko w procesie leczenia traumy, jest relacja z dorosłym, który daje poczucie bezpieczeństwa. Dziecko musi czuć, iż ma obok siebie kogoś, kto:

• nie bagatelizuje jego lęków,
• nie ocenia („nie masz się czego bać”),
• potrafi być cierpliwym towarzyszem trudnych emocji.

„Dzieci nie potrzebują perfekcyjnych rodziców. Potrzebują takich, którzy potrafią być obecni, choćby gdy jest trudno.”
— Daniel J. Siegel

Podsumowanie: Zrozumieć, nie oceniać

Zaburzenia snu i lęki nocne u dzieci z autyzmem i PTSD to nie kwestia „złego wychowania” ani „wymysłów”. To realny, głęboki problem, który dotyczy funkcjonowania całego układu nerwowego, ciała i psychiki dziecka. Twoja cierpliwość, uważność i gotowość do szukania pomocy mogą stać się dla dziecka najważniejszym drogowskazem na drodze ku spokojniejszym nocom i zdrowszemu życiu.