Wypryskowe zapalenie skóry (eczema, dermatitis eczematosa) to przewlekłe, zapalne schorzenie skóry o wieloczynnikowej etiologii, którego cechą charakterystyczną jest silny świąd, obecność wykwitów pęcherzykowych, rumienia oraz złuszczania. Choroba może przybierać postać ostrą, podostrą lub przewlekłą, z okresami zaostrzeń i remisji.
W praktyce klinicznej wyprysk jest często klasyfikowany nie tylko na podstawie morfologii zmian, ale przede wszystkim na podstawie etiologii – rozróżnia się m.in.:
- wyprysk kontaktowy drażniący (ICD – irritant contact dermatitis),
- wyprysk kontaktowy alergiczny (ACD – allergic contact dermatitis),
- wyprysk z podrażnienia (np. dłoni),
- wyprysk zawodowy,
- wyprysk pieniążkowaty, potnicowy, łojotokowy i inne formy kliniczne.
Jest to jedno z najczęstszych schorzeń dermatologicznych – dotyka choćby 15–20% populacji ogólnej. Mimo to, wielu pacjentów nie otrzymuje adekwatnej diagnozy ani kompleksowego leczenia. Brak odpowiedniej terapii może prowadzić do przewlekłego przebiegu, wtórnych infekcji, pogorszenia jakości życia oraz absencji zawodowej.
Diagnostyka – identyfikacja typu i przyczyny
Prawidłowa diagnostyka jest bardzo ważna, ponieważ różne typy wyprysku mają odmienne przyczyny i wymagają zróżnicowanego postępowania terapeutycznego.
Szczegółowy wywiad i badanie fizykalne
Wywiad lekarski powinien obejmować informacje dotyczące:
- lokalizacji i czasu trwania zmian,
- czynników prowokujących (kosmetyki, detergenty, metalowe akcesoria, praca zawodowa),
- przeszłości atopowej u pacjenta lub w rodzinie,
- nasilenia objawów w określonych porach dnia lub po ekspozycji na konkretne czynniki.
Badanie fizykalne umożliwia ocenę stadium zmian (rumień, pęcherzyki, sączenie, łuszczenie, lichenifikacja) i pozwala rozpoznać charakterystyczne umiejscowienie (np. dłonie, twarz, zgięcia stawów).
Testy płatkowe i ocena alergii kontaktowej
Testy płatkowe (patch tests) to podstawowa metoda diagnostyki ACD. Polegają na aplikacji na skórę zestawu alergenów kontaktowych, które pozostają na skórze przez 48 godzin. Odczytuje się reakcję po 48 i 72 godzinach.
Interpretacja wyników opiera się na ocenie obecności rumienia, grudek, pęcherzyków i nacieku. Testy pozwalają zidentyfikować powszechnie uczulające substancje takie jak: nikiel, kobalt, chrom, składniki perfum, formaldehyd, parabeny, środki konserwujące (MI/MC) i inne.
Różnicowanie z innymi dermatozami
Wyprysk należy różnicować m.in. z:
- atopowym zapaleniem skóry (AZS),
- łuszczycą zwyczajną,
- grzybicami powierzchownymi,
- liszajem płaskim,
- świerzbiączką,
- kontaktowym zapaleniem skóry o etiologii fototoksycznej lub fotoalergicznej.
W przypadku trudności diagnostycznych pomocna bywa dermoskopia lub biopsja skóry.
Leczenie – zasady i etapy
Leczenie wyprysku skóry wymaga zastosowania strategii skojarzonej: eliminacji przyczyny, regeneracji bariery naskórkowej oraz kontrolowania stanu zapalnego i świądu.
Eliminacja czynnika wywołującego
W przypadku wyprysku kontaktowego (ICD lub ACD), duże znaczenie ma:
- identyfikacja substancji drażniącej lub uczulającej,
- całkowita eliminacja kontaktu z daną substancją (np. zaprzestanie stosowania konkretnego kremu, zamiana rękawic ochronnych, unikanie określonych metali),
- stosowanie odpowiednich środków ochrony osobistej (rękawice nitrylowe, ubrania ochronne, filtry UV).
W zawodach narażonych (fryzjerzy, kosmetyczki, mechanicy, sprzątacze) konieczne bywa wprowadzenie zmian w środowisku pracy lub zgłoszenie przypadku do rejestru chorób zawodowych.
Terapia miejscowa – podstawowy filar leczenia
Kortykosteroidy miejscowe (mGKS)
Są lekiem pierwszego rzutu w leczeniu zmian zapalnych skóry. Dobór preparatu zależy od lokalizacji, nasilenia objawów oraz wieku pacjenta.
- W ostrych fazach: stosuje się maści lub kremy o średniej lub dużej sile działania (np. mometazon, betametazon).
- W przypadku zmian na twarzy lub w okolicy zgięć – zaleca się preparaty o niższej sile działania i krótszym czasie stosowania.
Stosowanie mGKS nie powinno przekraczać 2–3 tygodni, aby uniknąć działań niepożądanych, takich jak zanik skóry, teleangiektazje, trądzik posteroidowy.
Inhibitory kalcyneuryny (IKT)
Takrolimus i pimekrolimus to leki immunomodulujące, które nie powodują zaniku skóry i mogą być bezpiecznie stosowane przez dłuższy czas. Szczególnie polecane są do leczenia zmian wrażliwych obszarów skóry – np. twarz, szyja, powieki.
Emolienty
To nieodzowny element leczenia każdego typu wyprysku. Zadaniem emolientów jest:
- odbudowa warstwy lipidowej naskórka,
- zapobieganie utracie wody (TEWL),
- redukcja świądu i pieczenia.
Emolienty powinny być stosowane codziennie – minimum dwa razy dziennie, także w okresach remisji.
Leczenie ogólnoustrojowe
W przypadku ciężkiego przebiegu lub rozległych zmian, może być konieczne wdrożenie leczenia ogólnego:
- GKS doustne (prednizon): stosowane krótkoterminowo, w ostrych fazach, z ostrożnością ze względu na działania uboczne.
- Leki przeciwhistaminowe (np. cetyryzyna, loratadyna): pomocne w kontroli świądu.
- Leki immunosupresyjne (cyklosporyna, metotreksat, azatiopryna): zarezerwowane dla przypadków opornych na inne terapie.
- Fototerapia UVB lub PUVA: skuteczna w wyprysku przewlekłym i nawrotowym, szczególnie dłoni.
Postępowanie zależne od fazy choroby
Skóra objęta wypryskiem może znajdować się w różnym stadium zapalenia. Każda faza wymaga odmiennego podejścia terapeutycznego:
- Faza ostra (sączące zmiany, pęcherzyki) – konieczne okłady ściągające (np. roztwór Burowa), kortykosteroidy miejscowe, chłodzące kremy łagodzące objawy.
- Faza podostra (rumień, niewielkie łuszczenie) – mGKS o średniej sile, nawilżanie skóry, wprowadzenie IKT.
- Faza przewlekła (lichenifikacja, pęknięcia) – maści keratolityczne (z mocznikiem), silniejsze mGKS, fototerapia.
W każdej fazie konieczna jest codzienna pielęgnacja emolientami i unikanie drażniących kosmetyków, detergentów oraz twardej wody.
Edukacja pacjenta i profilaktyka nawrotów
Edukacja pacjenta jest równie istotna jak farmakoterapia:
- Należy nauczyć pacjenta identyfikować i unikać czynników zaostrzających, np. kosmetyków zawierających konserwanty (MI, formaldehyd), biżuterii z niklem, lateksu.
- Zaleca się stosowanie łagodnych detergentów, pranie w bezpiecznych środkach piorących, ograniczenie kontaktu z wodą, noszenie bawełnianych rękawiczek pod rękawicami ochronnymi.
- W przypadku wyprysku zawodowego, warto zorganizować ocenę warunków pracy przez lekarza medycyny pracy i opracować plan prewencyjny.
Regularna kontrola dermatologiczna pozwala na odpowiednią modyfikację leczenia, a dobrze prowadzona profilaktyka znacząco zmniejsza częstość nawrotów.
Podsumowanie
Wypryskowe zapalenie skóry to schorzenie przewlekłe, które może prowadzić do istotnego pogorszenia jakości życia. Najważniejsze w postępowaniu z tego typu uszkodzeniem skóry są:
- precyzyjna diagnostyka (testy płatkowe, różnicowanie),
- eliminacja czynników wyzwalających,
- skuteczne leczenie przeciwzapalne (miejscowe i ogólnoustrojowe),
- codzienna pielęgnacja skóry,
- edukacja pacjenta i działania profilaktyczne.
Interdyscyplinarne podejście, oparte na ścisłej współpracy dermatologa, alergologa i lekarza medycyny pracy, daje największe szanse na skuteczne leczenie i długotrwałą remisję.
Bibliografia
- https://radoslawspiewak.net/2009-5.pdf,
- https://phmd.hirszfeld.pl/wp-content/uploads/2023/06/1195845.pdf,
- https://elib.grsu.by/katalog/179817-415673.pdf#page=24 (strony 46-49),
- Przybilla B, Ruëff F. Kontaktowe zapalenie skóry. [W:] Braun-Falco. Dermatologia. Burgdorf WH, Plewig G, Wolff HH, Landthaler M, (red.). Wydawnictwo Czelej, Lublin, 2010, wydanie II, tom I: 393-417
