Wpływ relacji rodzinnych na zdrowie psychiczne dzieci i dorosłych

Ogólne pojęcie „zdrowia psychicznego” w ostatnich latach usankcjonowało swoją pozycję zaraz obok zdrowia psychicznego. Powszechnie uznaje się je za nieodłączny element dobrostanu człowieka. Oczywistym wydaje się więc, iż tematyka ta jest coraz częściej podejmowana zarówno przez ekspertów, jak i ogólną przestrzeń publiczną. Na zdrowie psychiczne oraz jego kształtowanie wypływ ma wiele czynników. Jednym z nich są właśnie doświadczenia rodzinne. Jest to pierwsze środowisko formujące młodego człowieka. Rodzina oraz rodzice odpowiedzialni są za stworzenie podstaw, które są niezwykle istotne w dalszym rozwoju psychospołecznym dziecka. Odnosi się to tak naprawdę do każdej płaszczyzny jego życia: szkoły, rozwoju funkcji poznawczych, relacji, samooceny, uczuć, radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych, kształtowania własnej tożsamości i wiele więcej. Jednym z podstawowych zadań rodzica, oprócz zapewnienia bytu materialnego, jest więc zaspokojenie jego potrzeb psychicznych. M. Ziemska wymienia cztery podstawowe potrzeby psychospołeczne:

potrzebę miłości, ciepła uczuciowego lub kontaktu emocjonalnego i potrzebę życzliwości. Dopiero ich zaspokojenie daje możliwość zaspokojenia pozostałych. Prawidłowo rozwijająca się rodzina charakteryzuje się naturalną wewnętrzną spójnością, dzięki której tworzone są dogodne warunki do rozwoju oraz zaspokajania podstawowych potrzeb. O tym, czy środowisko rodzinne będzie odpowiednim miejscem do wychowania dzieci, decydują w dużej mierze relacje rodzinne.

J. Rembowski opisuje je w sposób następujący: „…o swoistej organizacji i określonym układzie ról między poszczególnymi członkami, związaną wzajemną odpowiedzialnością moralną, świadomą własnej odrębności, mającą swe tradycje i przyzwyczajenia. To, duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną.” To, w jakim kierunku rozwijać będzie się młody człowiek, jest determinowane przez szereg czynników, które wpływają na jakość relacji między członkami rodziny: cechy osobowości, poziom intelektualny, wykształcenie, zamożność czy chociażby poziom społeczno-kulturalny. Wszystkie te zależności będą rzutowały na ilość zasobów osobistych, wykorzystywanych w kształtowaniu samego siebie. Biorąc pod uwagę te aspekty, rodziny można ogólnie podzielić na dwie kategorie: dobre (funkcjonalna, normalne), w których potomstwo ma dogodne warunki rozwoju, oraz niewydolne (patologiczne, dysfunkcyjne), gdzie trudno o harmonijny rozwój.

Tab. 1. Porównanie rodziny funkcjonalnej i dysfunkcyjne

Źródło: Opracowanie własne

1.Funkcjonowanie rodziny a rozwój psychospołeczny dzieci.

Jak już wyżej wspomniano, relacje i warunki rodzinne będą mieć diametralny wpływ na rozwój dziecka oraz jego radzenie sobie w codziennym życiu już od najmłodszych lat. Dziecko wychowujące się w rodzinie funkcjonalnej będzie charakteryzowało się dobrym przystosowaniem do życia społecznego, wysokim poczuciem własnej wartości, zręcznym wykorzystywaniem swoich talentów oraz zasobów, jak również lepszym radzeniem sobie w sytuacjach kryzysowych. Z drugiej strony, dziecko wychowujące się w rodzinie patologicznej może wykazywać trudności w dostosowaniu się do panujących norm społecznych, często reagując agresją lub wycofaniem na stresujące sytuacje. Może mieć trudność w tworzeniu i utrzymywaniu relacji, nauce.

Jedną z niewidzialnych form przemocy, o której należy wspomnieć, jest zaniedbanie emocjonalne. Polega ona na ignorowaniu emocjonalnych potrzeb dziecka tj.: akceptacja, bezpieczeństwo, miłość, kontakt emocjonalny. Przemoc ta jest szczególnie niebezpieczna, gdyż bardzo trudno ją uchwycić – nie pozostawię widocznych na pierwszy rzut oka śladów tak, jak przemoc fizyczna. Nie musi ona oznaczać całkowitego odtrącenia. Przyjmuje nieraz postać subtelną: chłodną obojętność, brak pochwał za osiągnięcia, ignorowanie emocji dziecka (strach, płacz), unikanie bliskości fizycznej (np. przytulania), brak rozmów oraz wspólnego spędzania czasu. Dziecko bardzo często niestety nie wie, iż zostało ofiarą przemocy – jest przekonane, iż takie funkcjonowanie każdej rodziny jest normalne. Brak wsparcia emocjonalnego może skutkować m.in.: niską samooceną, niezrozumieniem i brakiem kontroli nad emocjami oraz trudnościami w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami. Często będzie ono niestety tworzyło podstawę do rozwoju depresji oraz zaburzeń lękowych.

Każda postać przemocy wobec dziecka (fizyczna, psychiczna, ekonomiczna czy seksualna) będzie miała destruktywne działanie na jego psychikę.[1] Może ona przybierać widoczny obraz, ale nie zawsze jej obecność jest tak oczywista. Oprócz bezpośrednich skutków wynikających z zagrożenia dziecko może doświadczyć długotrwałych uszczerbków na swoim zdrowiu psychicznym: zespołu stresu pourazowego (PTSD), traumy, nadmiernej czujności, zaburzeń poznawczych i problemów z nauką. Chroniczny stres związany z przemocą domową w sposób długotrwały aktywuje układ nerwowy, a reakcja „walki lub ucieczki” jest permanentnym stanem organizmu. Ciągły brak poczucia bezpieczeństwa powoduje rozwinięcie patologicznych wzorców radzenia sobie z emocjami oraz traumą: agresji, buntu, unikania lub wycofania.

Wsparcia ze strony rodziny będzie również odgrywać kluczową rolę w życiu dziecka. Jego brak jest źródłem osamotnienia. Jednostka, która nie doświadcza obecności bliskich, odczuwa izolację. Nie jest to jednak jedyny negatywny aspekt. Na podstawie tej patologii rozwinąć może się szereg problemów: trudności adaptacyjne w nowym środowisku, niska odporność na stres czy zaburzenia psychosomatyczne. Dziecko pozbawione wsparcia będzie posiadało ograniczoną pulę zasobów oraz narzędzi, które pozwolą mu radzić sobie z problemami. Stąd obecne będą trudności w szkole, niska samoocena, przewlekły stres, bezsilność oraz frustracja.

2.Parentyfikacja

Parentyfikacja jest niebezpiecznym zjawiskiem, w którym osoba małoletnia musi przejąć obowiązki osoby dorosłej, najczęściej jednego z rodziców. Dziecko zaczyna pełnić funkcję opiekuna, powiernika lub partnera dla rodzica, rezygnując przy tym ze swoich własnych potrzeb. Wymusza się na nim dorośnięcie o wiele wcześniej, niż jest na to gotowe.

Wymienić można dwa rodzaje parentyfikacji:

1. Emocjonalną – dziecko jest wsparciem emocjonalnym dla rodzica, słucha o jego problemach, stara się mu pomóc, pociesza, a jednocześnie tłumi przy tym własne emocje.
2. Instrumentalna – dziecko przejmuje „praktyczne” obowiązki dorosłych, np. opiekuje się młodszym rodzeństwem, dba o posiłki, spełnia obowiązki domowe ponad swój wiek.

Małoletni doświadczający tego zjawiska jest pozbawiony dzieciństwa. Nie ma przestrzeni na zabawę i beztroskę, które są tak najważniejsze na tym etapie życia. Wymuszona przedwczesna dojrzałość jest często chwalona, ale niesie ona za sobą długotrwałe konsekwencje. Dziecko przeżywa wtedy wewnętrzny chaos i lęk. Nie odczuwa poczucie bezpieczeństwa, które powinno płynąć od rodziców. Sytuacje, w których się znajduje, są ponad jego możliwości i towarzyszy mu stałe poczucie bezsilności.

3.Konsekwencje w życiu dorosłym.

Wśród niektórych osób panuje przekonanie, iż dziecko nie będzie pamiętać tych wszystkich przykrych sytuacji, słów, emocji oraz zachowań, których doświadczyło. Niestety, rzeczywistość jest kompletnie inna. „Czym skorupa za młodą nasiąknie, tym na starość trąci.” Proces dorastania w dysfunkcyjnym środowisku ukształtuje w dziecku szereg patologicznych mechanizmów, problemów, traum oraz niepewności. Nie znikną one. Będzie to bardzo ciężki bagaż doświadczeń, z którym wejdzie w dorosłe życie. Straumatyzowane dziecko stanie się straumatyzowanym dorosłym, starającym się układać swoje życia na tych samych chwiejnych podstawach, wykształconych w dzieciństwie.

Wspomniane wcześniej zaniedbanie emocjonalne, przemoc domowa, brak wsparcia rodzinnego oraz parentyfikacja będą rzutować na stan psychiczny osoby dorosłej. Będzie ona mogła mieć duże problemy w relacjach z potencjalnym partnerem. Objawiać się one będą trudnościami w okazywaniu emocji, patologicznym strachem przed odrzuceniem czy nadmiernym kontrolowaniem partnera. Kolejne zaburzenia mogą dotyczyć pracy zawodowej. Może objawiać się to perfekcjonizmem, spowodowanym chęcią osiągnięcia akceptacji środowiska poprzez osiągnięcia. Ponadto jednostka taka będzie miała problem z przyjmowaniem konstruktywnej krytyki. Dwa te zjawiska w konsekwencji mogą rodzić bardzo duże napięcie psychiczne i prowadzić do wypalenia zawodowego.

Osoba doświadczająca w czasie dzieciństwa chorób tj. PTSD, depresja czy stany lękowe może w dalszym ciągu zmagać się z nimi w codziennym życiu jako dorosły. Wymienić tutaj można również zaburzenia przywiązania. Osoby z domów dysfunkcyjnych często mają trudność w tworzeniu szczerych i trwałych relacji z innymi osobami oraz regulowaniem emocji.

Dzięki emocjonalnemu wsparciu dzieci mogą wykształcić odpowiednie strategie radzenia sobie w różnych sytuacjach stresowych, które wnoszą potem w dorosłe życie. Brak prawidłowych wzorców radzenia sobie ze stresem i sytuacjami kryzysowymi może skutkować wybuchami agresji, apatią lub wycofaniem również po okresie dzieciństwa i dojrzewania.

Tab. 2. Konsekwencje dorastania w rodzinie patologicznej

Źródło: Opracowanie własne

4.Podsumowanie i rekomendacje

Jakość relacji w rodzinie ma fundamentalne znaczenie dla zdrowia psychicznego człowieka. Zarówno na etapie dzieciństwa, jak i późniejszej dorosłości. Dziecko nie zapomni, a bagaż emocjonalny będzie towarzyszył mu tak naprawdę całe życie. Już od pierwszych chwil, rodzina może być zarówno schronieniem i bezpieczną przestrzenią, jak i źródłem cierpienie oraz długotrwałych problemów emocjonalnych. W przypadku takich patologicznych sytuacji możliwa jest jednak pomoc:

1. Terapia systemowa – opiera się ona na przekonaniu, iż rodzina funkcjonuje jako system, składający się z wzajemnie powiązanych jednostek. Ich emocja oraz działania przenikają się, oddziałując na siebie. Z tego też powodu problem jednej osoby może wynikać z wadliwego funkcjonowania całego systemu. Ten nurt terapii skupia się na zrozumieniu i leczeniu problemów psychicznych, analizując interakcje jednostki z jej najbliższym otoczeniem – szczególnie w kontekście rodziny.
2. Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) – zwykle używana jest w terapii indywidualnej, natomiast można wykorzystać ją w pracy z rodzinami. Skupia się ona na dostrzeżeniu, a następnie zmianie patologicznych wzorców myślenia i postępowania występujących w rodzinie. W tym nurcie terapeutycznym pracuje się nad głęboko zakorzenionymi przekonaniami, wyrażaniem emocji oraz buduje zdrowe nawyki.
3. Mediacje – jest to forma pomocy skierowana do rodzin, w których obecne są konflikty oraz trudności w komunikacji. Mediator pomaga stworzyć bezpieczną przestrzeń, w której każda ze stron może wyrazić swoje emocje oraz oczekiwania. Głównym celem mediacji jest rozwiązanie konfliktu oraz praca nad otwartą komunikacją.

Praca z rodzinami wymaga bardzo elastycznego oraz kompleksowego podejścia. Wykorzystanie odpowiednich nurtów terapeutycznych lub mediacji daje jednak odpowiednie narzędzia, pozwalające na poprawę sytuacji. Muszą być one jednak odpowiednio dobrane, uwzględniając specyfikę danej rodziny.

Bibliografia:

1. Teleon A., Włoszczak-Szubzda A., Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży w Polsce a rola rodziny, Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2019, Tom 25
2. Weryszko M., Krzysiek W., Relacje rodzinne a poczucie wsparcia społecznego i samoocena dzieci z klasy siódmej i ósmej szkoły podstawowej, LUBELSKI ROCZNIK PEDAGOGICZNY T. XLIV, z. 2 – 2025
3. Hyży J., Wpływ sytuacji rodzinnej na rozwój problemów psychicznych – zaniedbania emocjonalne, przemoc domowa czy brak wsparcia rodzinnego. Techniki pracy z rodziną, zasopismopsychologiadzieci.pl, dostęp: 5.08.2025
4. Rodzina a rozwój psychospołeczny dziecka, omep.org.pl, dostęp: 5.08.2025
5. Ziemska M. Postawy rodzicielskie. Warszawa: Wiedza Powszechna; 1973
6. Rembowski J., Więzi uczuciowe w rodzinie. Studium psychologiczne, PWN, Warszawa 1972
7. Herman, J. L. (2022). Trauma and recovery: The aftermath of violence. Basic Books

Zachęcamy do pobrania artykułu poniżej.