Testosteron to hormon produkowany w narządach rozrodczych zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Chociaż jest głównie wytwarzany odpowiednio w jądrach i jajnikach, jego niewielkie ilości syntetyzowane są również w nadnerczach. Testosteron jest androgenem, czyli hormonem stymulującym rozwój i utrzymanie męskich cech płciowych, wpływa jednak także na inne procesy zachodzące w ludzkim organizmie. Jego rola fizjologiczna jest znacznie lepiej poznana w kontekście mężczyzn, ale wiadomo, iż większość (choć nie całość) testosteronu u kobiet jest enzymatycznie przekształcana w estrogen. Testosteron jest najważniejszy dla utrzymania masy mięśniowej, gęstości kości i libido u wszystkich osób, co czyni go hormonem istotnym dla zdrowia, niezależnie od płci.
Wpływ testosteronu na organizm mężczyzn:
- rozwój drugorzędowych cech płciowych w okresie dojrzewania (np. pogłębianie się głosu, zwiększony porost owłosienia na ciele),
- produkcja plemników, płodność i libido,
- utrzymanie masy i siły mięśniowej,
- gęstość i wytrzymałość kości,
- zdrowie układu sercowo-naczyniowego,
- metabolizm i nastrój.
Wpływ testosteronu na organizm kobiet:
- prawidłowe funkcjonowanie jajników, płodność i libido,
- masa i siła mięśniowa,
- gęstość i wytrzymałość kości,
- zdrowie układu sercowo-naczyniowego,
- metabolizm i nastrój.
Większość testosteronu we krwi (aż do 99%!) jest związana z białkami – przede wszystkim z globuliną wiążącą hormony płciowe (ang. sex hormone-binding globulin, SHBG; 60–80%) oraz albuminą (20–40%). Uważa się, iż testosteron związany z SHBG jest całkowicie nieaktywny ze względu na silne wiązanie chemiczne, natomiast testosteron związany z albuminą może się od niej odłączyć i jest uznawany za częściowo aktywny i biodostępny (rysunek 1).
Co ważne, niewielki procent (1–2%) testosteronu swobodnie krąży we krwi. Taki testosteron nazywamy wolnym testosteronem. Jest on (bio)dostępny i może wiązać się z tkankami w całym organizmie, aktywnie wpływając na wspomniane wcześniej procesy.
Co się dzieje, gdy poziom testosteronu nie mieści się w normie
Zarówno zbyt wysoki, jak i zbyt niski poziom testosteronu jest związany z różnymi zaburzeniami u osób obu płci na wszystkich etapach życia – od okresu płodowego, przez dojrzewanie, aż po późną dorosłość. Uważa się, iż testosteron może odgrywać rolę w zaburzeniach endokrynologicznych i metabolicznych, takich jak otyłość, cukrzyca i choroby układu sercowo-naczyniowego.
Poniżej krótko omówimy najczęstsze schorzenia związane z nieprawidłowym poziomem testosteronu.
Zaburzenia związane z niedoborem androgenów (np. hipogonadyzm) występują, gdy organizm nie produkuje wystarczającej ilości testosteronu. Dotykają one około 2% mężczyzn, a ryzyko ich wystąpienia wzrasta wraz z wiekiem. U mężczyzn poziom testosteronu osiąga szczyt w trzeciej dekadzie życia, a następnie zaczyna stopniowo spadać.
Objawy obejmują zmęczenie, zmniejszoną masę mięśniową, obniżoną gęstość kości, wahania nastroju oraz spadek libido. Mężczyźni z niedoborem testosteronu są również bardziej narażeni na choroby związane z osłabieniem kości, takie jak osteoporoza.
Zaburzenia spowodowane nadmiarem androgenów (np. hiperandrogenizm) są często związane z zespołem policystycznych jajników (ang. polycystic ovary syndrome, PCOS), w którym dochodzi do nadmiernej produkcji testosteronu u kobiet. Dotyczy to 10–13% kobiet w wieku rozrodczym na całym świecie.
Objawy obejmują nadmierne owłosienie na ciele, trądzik, przyrost masy ciała, łysienie typu męskiego, nieregularne cykle miesiączkowe oraz bezpłodność.
W diagnozowaniu takich zaburzeń oraz monitorowaniu terapii hormonalnych klinicyści chcą mieć wgląd w poziom testosteronu, przy czym wolny testosteron jest szczególnie istotny u kobiet z powodu jego naturalnie niskich stężeń. Chociaż poziom całkowitego testosteronu może dawać ogólny obraz, wolny testosteron dostarcza bardziej precyzyjnego pomiaru aktywności hormonu w organizmie. Wolny testosteron jest najczulszym testem w kierunku hiperandrogenizmu u kobiet, a wytyczne dotyczące hipogonadyzmu u mężczyzn wymagają w tej chwili jedynie pomiarów całkowitego testosteronu. Co ważne, wolny testosteron jest najważniejszy w przypadkach podejrzenia hipogonadyzmu, gdy poziom całkowitego testosteronu jest na granicy lub stężenia SHBG są zaburzone, co może wystąpić z powodu różnych czynników fizjologicznych lub patologicznych. Należy również pamiętać, iż poziom całkowitego testosteronu znacznie różni się między osobami i grupami wiekowymi. Ponadto stężenie SHBG może zależeć od zmiennych, takich jak dieta, wskaźnik masy ciała (ang. body mass index, BMI), insulina, stężenia hormonów tarczycy i hormonów płciowych oraz wiek – co sprawia, iż pomiary wolnego testosteronu są niezbędne, gdy mężczyźni mają zaburzenia metaboliczne wtórne, takie jak cukrzyca, czy infekcje, np. HIV.
Badanie poziomu wolnego testosteronu może być prostym, ale skutecznym narzędziem, pomagającym potwierdzić podejrzenie zespołu policystycznych jajników (ang. Polycystic Ovary Syndrome, PCOS), zwłaszcza u 20–40% kobiet, które mają wyniki mieszczące się w referencyjnym zakresie dla całkowitego poziomu testosteronu, a mimo to doświadczają objawów charakterystycznych dla nadmiaru androgenów. Te naturalnie niskie poziomy u kobiet stanowią wyzwanie dla ograniczonej czułości i dokładności niektórych testów mierzących całkowity poziom testosteronu oraz użyteczności pomiaru wolnego testosteronu w określonych grupach pacjentów.
Metody pomiaru wolnego testosteronu – zalety i ograniczenia
Złotym standardem dla pomiaru wolnego testosteronu we krwi jest metoda zwana dializą równowagową (ang. equilibrium dialysis, ED), po której następuje chromatografia cieczowa sprzężona ze spektrometrią mas (ang. chromatography and mass spectrometry, LCMS). Metoda ta wykorzystuje porowatą membranę do ograniczenia ruchu testosteronu związanego z SHBG i albuminą, a następnie stosuje chromatografię cieczową i spektrometrię masową, aby oddzielić niepożądane zanieczyszczenia i wykryć tylko niezwiązany, wolny testosteron. Chociaż metoda ta może wykrywać niskie poziomy wolnego testosteronu, które często występują u kobiet i dzieci, jest kosztowna, czasochłonna i wymaga specjalistycznej wiedzy. Wolny testosteron można obliczyć pośrednio, wykorzystując stężenia całkowitego testosteronu, SHBG i albuminy za pomocą równania Vermeulena. Metoda ta ma również swoje wady, a badania pokazują, iż dochodzi do choćby 30-procentowego zawyżenia poziomu wolnego testosteronu, gdy stosowane są te obliczenia. Ponadto stężenie całkowitego testosteronu zależy od SHBG, które, jak pamiętamy, jest często zaburzone u pacjentów z chorobami współistniejącymi, takimi jak infekcje czy zaburzenia metaboliczne.
Podsumowując, nasze ciała ściśle regulują poziomy testosteronu i ważne jest, aby dostępne były dokładne i odpowiednie testy zarówno dla całkowitego, jak i wolnego testosteronu, żeby monitorować leczenie lub potwierdzić objawy kliniczne, gdy stężenia nie mieszczą się w zakresie uznawanym przez lekarza za akceptowalny.
Autor: Danielle Cervasio
Tłumaczenie: Izabella Podsiadły
Tłumaczenie na podstawie: https://euroimmunus.blog/endocrinology/free-testosterone-the-gender-neutral-hormone/
