„Czy naprawdę mówimy to, co myślimy? Czy za codziennymi słowami i gestami kryją się nieświadome strategie emocjonalne?” – takie pytania stawia przed nami Eric Berne, autor przełomowej książki „W co grają ludzie”. Ten klasyczny już dziś przewodnik po psychologii relacji międzyludzkich demaskuje niewidzialne scenariusze, które odgrywamy w kontaktach z innymi – w pracy, w domu, w szkole, a choćby w przyjaźniach i miłości.

Psychologiczne gry – co to adekwatnie znaczy?

Eric Berne, twórca analizy transakcyjnej, zauważył, iż wiele naszych interakcji nie jest tak prostych, jak się wydaje. Pod warstwą świadomej komunikacji często rozgrywają się skomplikowane „gry”, które mają ukryte cele emocjonalne.

„Gra to seria komplementarnych, ukrytych transakcji, prowadzących do określonego, przewidywalnego wyniku emocjonalnego.”
— Eric Berne, W co grają ludzie

Te gry nie są zabawą – mają powtarzalny charakter i prowadzą do emocjonalnych konsekwencji, które często nas ranią. Berne wyróżnił m.in. gry małżeńskie, zawodowe, rodzicielskie, a także te, które często występują w szkole i środowisku terapeutycznym.

Trzy stany Ja – klucz do zrozumienia gier

Analiza transakcyjna zakłada, iż każdy człowiek funkcjonuje na trzech poziomach:

• Ja-Rodzic – przejmuje wzorce i nakazy od autorytetów,
• Ja-Dorosły – analizuje sytuację racjonalnie i logicznie,
• Ja-Dziecko – przeżywa, marzy, boi się, buntuje.

Gry psychologiczne toczą się wtedy, gdy komunikacja wychodzi z jednego stanu, a odpowiedź jest pozornie adekwatna, ale skrywa zupełnie inne intencje. Przykład? Kiedy ktoś mówi z pozycji „Ja-Dziecko” („Zawsze wszystko robię źle”), a rozmówca reaguje z pozycji „Ja-Rodzic-Krytyczny” („Wiedziałem, iż tak będzie”), uruchamiają się bolesne schematy.

Przykłady gier psychologicznych w relacjach codziennych

🧩 „Patrz, co przez ciebie zrobiłem”

Jedna z klasycznych gier ma na celu wywołanie poczucia winy. Osoba grająca nie mówi wprost o swoim bólu, ale prowokuje sytuację, która kończy się konfliktem, a potem dramatycznym oskarżeniem. Gra często występuje w relacjach rodzic–dziecko lub nauczyciel–uczeń.

🧩 „Gdyby nie ty…”

Gra, która przerzuca odpowiedzialność za własne decyzje na innych. Zamiast powiedzieć „boję się zmian”, ktoś mówi: „Gdyby nie dzieci, dawno bym to rzuciła” lub „Gdyby nie ten uczeń, lekcja byłaby udana”.

🧩 „Złap mnie”

To gra oparta na ambiwalencji – osoba mówi jedno, ale oczekuje drugiego. Przykład: uczeń mówi „nie potrzebuję pomocy”, ale zachowuje się tak, jakby ją bardzo chciał. Gdy pomoc przychodzi – odrzuca ją lub ją sabotuje. Efekt? Frustracja obu stron.

Dlaczego gramy? Potrzeby psychiczne jako motor

Berne wskazuje, iż gry psychologiczne zaspokajają potrzeby emocjonalne, takie jak:

• potrzeba rozpoznania – choćby negatywna uwaga jest lepsza niż brak reakcji,
• potrzeba struktury – gry organizują czas i relacje w przewidywalny sposób,
• potrzeba potwierdzenia tożsamości – choćby jeżeli jest ona oparta na roli „ofiary” czy „bohatera”.

Gry w szkole – jak je rozpoznać i jak reagować?

Szkoła to miejsce, gdzie gry rozgrywają się nieustannie – między uczniami, nauczycielami, rodzicami, a także w relacjach terapeutycznych. Oto kilka sygnałów ostrzegawczych:

• powtarzalne konflikty z tym samym uczniem lub w tej samej sytuacji,
• niewyrażone emocje, które ujawniają się w działaniach (np. agresja po lekcji),
• reakcje nieadekwatne do sytuacji – np. nadmierna złość po drobnej uwadze.

Zamiast reagować impulsywnie, warto przeanalizować:

1. Z jakiego stanu Ja mówię?
2. Jaki stan Ja uruchamiam w drugim człowieku?
3. Czy nie wchodzę w rolę? (np. wybawiciela, ofiary, oskarżyciela?)

Jak wyjść z gry?

Zatrzymanie gry wymaga świadomości, empatii i spójnej komunikacji z poziomu Ja-Dorosłego. najważniejsze jest także nieuleganie emocjonalnym pułapkom:

• Zamiast moralizować – zadawaj pytania: „Co chciałeś przez to powiedzieć?”,
• Zamiast ratować – wspieraj odpowiedzialność: „Co możesz teraz zrobić?”,
• Zamiast reagować – nazywaj sytuację: „Widzę, iż często się to powtarza – może o tym porozmawiamy?”

Podsumowanie: Świadome relacje zaczynają się od języka

Rozpoznawanie gier psychologicznych to nie tylko narzędzie pracy nauczyciela czy terapeuty. To sposób na głębsze zrozumienie siebie i innych. Dzięki analizie transakcyjnej uczymy się słuchać nie tylko słów, ale także intencji. Zamiast grać w „Zawsze przegrywam”, możemy zaprosić drugiego człowieka do autentycznego spotkania: „Zatrzymajmy grę. Porozmawiajmy jak Dorosły z Dorosłym.”

„Człowiek przestaje grać, gdy zyskuje odwagę bycia sobą.”
— Eric Berne

Najczęściej zadawane pytania

Czy gry psychologiczne występują u dzieci z autyzmem?
Dzieci w spektrum autyzmu mogą wchodzić w powtarzalne schematy zachowań, ale nie zawsze są to gry w sensie opisanym przez Berne’a. Częściej są to wyuczone strategie radzenia sobie z lękiem i niezrozumieniem. Warto uczyć je komunikacji z poziomu Ja-Dorosłego poprzez modelowanie, terapię i wsparcie.

Jak nauczyciel może wykorzystać analizę transakcyjną w klasie?
Może obserwować, z jakiego stanu Ja komunikuje się z uczniami i jak reaguje na prowokacje. Praca nad sobą i zrozumienie ról uczniów może znacząco obniżyć napięcia i poprawić klimat w klasie.

Czy gry można całkowicie wyeliminować?
Nie, ale można je ograniczyć poprzez zwiększenie samoświadomości, klarowną komunikację i unikanie manipulacji. Zamiast grać w „Masz mnie na sumieniu”, można powiedzieć: „Jest mi trudno – potrzebuję rozmowy”.

Poniżej znajduje się przykładowy pakiet ćwiczeń inspirowanych książką Erica Berne’a „W co grają ludzie”, dostosowany do wykorzystania na zajęciach z uczniami, w terapii pedagogicznej lub podczas rewalidacji, zwłaszcza z młodzieżą z trudnościami w relacjach społecznych (w tym ze spektrum autyzmu):

🎲 Ćwiczenia: „W co grają ludzie?” – rozpoznawanie i przerywanie gier psychologicznych

🎯 Cel ogólny:

Pomóc uczniom zrozumieć ukryte mechanizmy komunikacyjne i emocjonalne w relacjach społecznych, nauczyć ich rozpoznawać niezdrowe schematy (gry) i świadomie je przerywać.

👥 Grupa wiekowa:

Młodzież 11–18 lat (z możliwością adaptacji dla młodszych uczniów w wersji obrazkowej lub uproszczonej)

Ćwiczenie 1: „Trzy stany Ja” – Kim jestem w tej rozmowie?

Cel: Zrozumienie koncepcji Ja-Rodzic, Ja-Dorosły, Ja-Dziecko

Materiały: Trzy kolorowe kartki/tablice z napisami: RODZIC – DOROSŁY – DZIECKO

Przebieg:

1. Nauczyciel/terapeuta odczytuje krótkie scenki (np. ktoś mówi: „Ile razy mam ci to powtarzać?”, albo: „Dlaczego nikt mnie nie lubi?”).
2. Uczniowie przyporządkowują każdą wypowiedź do odpowiedniego stanu Ja, wchodząc na odpowiednią kartkę lub podnosząc tabliczkę.
3. Dyskusja: Jak można powiedzieć to samo z poziomu Ja-Dorosły?

Rozszerzenie: Uczniowie tworzą własne scenki w grupach i prezentują je przed klasą.

Ćwiczenie 2: „Zatrzymaj grę!”

Cel: Rozpoznanie gier psychologicznych i nauka ich przerywania

Przebieg:

1. Przedstaw uczniom uproszczone wersje gier (np. „Gdyby nie ty”, „Zawsze mnie oskarżacie”, „Zobacz, co zrobiłeś”).
2. W parach odegrają krótkie scenki, w których jeden z nich gra daną grę, a drugi ma za zadanie zareagować z poziomu Ja-Dorosły i przerwać grę (np. mówiąc „Widzę, iż jesteś zdenerwowany. Porozmawiajmy o tym spokojnie.”).
3. Omówienie: Co poczuli? Czy łatwo było się nie wciągnąć?

Ćwiczenie 3: „Mapa gier w moim życiu”

Cel: Refleksja nad własnymi powtarzającymi się schematami

Materiały: Karty pracy z pytaniami:

• Jakie sytuacje powtarzają się w moim życiu?
• W jakich rolach często jestem (ofiara, wybawiciel, krytyk)?
• Jak reaguję?
• Co mógłbym/mogłabym zmienić?

Wariant dla młodszych dzieci: Rysunkowa mapa emocji i zachowań w relacjach (np. „gdy ktoś mnie wyśmiewa, to ja…”).

Ćwiczenie 4: „Kiedy gram? A kiedy jestem sobą?”

Cel: Uświadomienie, czym różni się autentyczna relacja od gry

Przebieg:

1. Uczniowie otrzymują kartki z wypowiedziami i mają za zadanie rozpoznać, czy to gra psychologiczna czy autentyczne wyrażenie emocji (np. „Nikt mnie nie lubi” vs „Czuję się samotny dziś w szkole”).
2. Dyskusja: Co czyni komunikat prawdziwym? Jak możemy mówić o emocjach bez manipulacji?

Ćwiczenie 5: „Karty ról – nie daj się wciągnąć!”

Cel: Nauka rozpoznawania ról (ofiara, prześladowca, wybawiciel) z trójkąta dramatycznego Karpmana

Materiały: Karty z opisami ról i przykładowymi scenkami

Przebieg:

1. Każda grupa losuje scenkę i rolę do odegrania.
2. Reszta klasy rozpoznaje role i wspólnie tworzy zakończenie, w którym uczestnicy wychodzą z gry (np. prześladowca staje się wspierający, ofiara odzyskuje sprawczość).

📘 Inspiracja do dalszej pracy z uczniami:

Zachęć uczniów do stworzenia własnego komiksu lub opowiadania pt. „Jak przerwałem/przerwałam grę” – historia, w której bohater zamiast wciągnąć się w emocjonalną grę, wybiera rozmowę, wyznacza granice lub okazuje empatię.