Trening Zastępowania Agresji (TZA) – w czym może pomóc nastolatkom?

Nastolatek to osoba znajdująca się w okresie przejściowym pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Najczęściej przyjmuje się tutaj ramy wiekowe od 11 do 19 lat, chociaż od pewnego już czasu zauważalne jest przesunięcie tej granicy nieco w górę. Okres nastoletni to z pewnością jeden z trudniejszych okresów w życiu, zarówno dla samego nastolatka, jak i jego najbliższych. Okres dorastania jest ze swej natury burzliwy, niepewny i labilny. Jest to też czas, kiedy dziecko zaczyna tworzyć własną tożsamość, poznaje siebie i poszukuje swojego własnego „JA”. Młody człowiek zaczyna „oddzielać się” od rodziców, chce być bardziej samodzielny i mniej zależny od nich, często podkreślając to słowami: Ale ja nie jestem już dzieckiem!. Budowaniu własnej tożsamości bardzo często towarzyszy bunt – złość, irytacja i frustracja, które są normalnymi emocjami, jakie każdy z nas ma prawo przeżywać. Niestety spora część nastolatków ma dość duży problem w ich adekwatnym wyrażaniu, nie potrafią ich dobrze skontrolować, co w konsekwencji prowadzić może do pojawienia się u nich zachowań agresywnych, takich jak np. trzaskanie drzwiami, wulgaryzmy, rzucanie przedmiotami, krzyczenie, wyzywanie, grożenie, ośmieszanie, bicie, szarpanie itp.

Często mówiąc o agresji od razu u większości osób pojawia się skojarzenie z agresją fizyczną, która związana jest z wyrządzeniem szkody fizycznej na zdrowiu danej osoby. Jednak warto pamiętać, iż można wyróżnić kilka jej rodzajów. Nastolatki skłonne są do przejawiania 8 typów przemocy lub agresji:

• AGRESJA FIZYCZNA.
• AGRESJA SŁOWNA (przemoc werbalna).
• AGRESJA RELACYJNA (polegająca na manipulowaniu relacjami społecznymi).
• AGRESJA/PRZEMOC MATERIALNA (związana najczęściej z kradzieżą lub niszczeniem przedmiotów osobistych).
• CYBERPRZEMOC (dokonywana przy użyciu najnowszych technologii).

Powyższe rodzaje przemocy/agresji są następstwem wcześniejszego zdenerwowania, irytacji czy złości, które nie zostały odpowiednio skontrolowane. Najprawdopodobniej zabrakło tutaj umiejętności ich zauważenia, zidentyfikowania i zachowania się w zgodzie z nimi. Każdy z nas się złości, my dorośli również i nie ma w tym nic złego. Natomiast problem zaczyna się w momencie, gdy nasza złość zostaje wyrażona w sposób sprzeczny z ogólnie przyjętymi normami społecznymi, wyrządzając krzywdę nam samym oraz/lub osobom znajdującym się w naszym najbliższym otoczeniu.

Dlaczego akurat zajęcia TZA mogą się okazać dobrym wyborem dla współczesnego nastolatka? Czym różnią się te zajęcia od innych zajęć terapeutycznych?

Agresja nie jest skomplikowana w teorii, chociaż jest złożonym zachowaniem ludzkim, które nie daje się łatwo wyjaśnić w sposób jednowymiarowy. U młodzieży przybiera formę zachowania obserwowalnego. zwykle jest inicjowana przez złość powstającą wskutek błędnego postrzegania otoczenia interpersonalnego. Ponadto agresja i przemoc zwykle dostarczają energii i są podtrzymywane dzięki pobudzeniu emocjonalnemu powstającemu w takich warunkach. W skrócie, agresja jest jednocześnie zjawiskiem behawioralnym, poznawczym i emocjonalnym. Dlatego, interwencje zaprojektowane w celu jej ograniczania muszą być wielowymiarowe. Taką wielowymiarową interwencją jest właśnie trening zastępowania agresji. Składa się on z trzech modułów:

• Trening kontroli złości (TKZ)- komponent emocjonalny
• Trening umiejętności społecznych (TUS)- komponent behawioralny
• Trening wnioskowania moralnego (TWM)– komponent poznawczy

Niekiedy można się spotkać z ofertą samych zajęć treningu kontroli złości, ale trzeba tutaj mieć na uwadze, iż niestety mogą być one mało skuteczne, niewystarczające do osiągnięcia założonych celów. Poza zrozumieniem mechanizmu złości i sposobu jej kontrolowania, brakuje nauki nowych prospołecznych umiejętności i refleksji społecznej. Dwóch czynników niezwykle istotnych w niwelowaniu zachowań agresywnych.

Jak wyglądają zajęcia?

Podczas realizacji pierwszego modułu, treningu kontroli złości, młodzi ludzie uczą się samokontroli złości. Trening kontroli złości instruuje w jaki sposób zatrzymać powstałe w organizmie pobudzenie pod wpływem emocji złości lub gniewu, po to aby dać sobie możliwość refleksji nad wyborem adekwatnego zachowania. Oczekiwanym efektem finalnym treningu kontroli złości jest nabycie umiejętności kontroli złości, na którą składa się sześć kroków realizowanych w odpowiedniej kolejności:

WYZWALACZE → SYGNAŁY → REDUKTORY ZŁOŚCI → MONITY → MYŚLENIE O PRZYSZŁOŚCI → SAMOOCENA

Drugi moduł- trening umiejętności społecznych, to trening umiejętności społecznie pożądanych, które mają zastąpić wcześniejsze zachowania niewłaściwe. Głównym celem treningu jest „wszczepienie” pozytywnych zmian w strukturę osobowości jednostki. Nowo nabyte umiejętności mają umożliwić radzenie sobie z problemowymi zdarzeniami w sposób efektywny, gdziekolwiek i kiedykolwiek miałyby miejsce.

Trzeci, ostatni moduł- trening wnioskowania moralnego, jest formą kształtowania charakteru, rozumienia samego siebie, tego kim jestem, innych ludzi oraz otaczającego nas świata. Celem tego modułu jest pokazanie, jak dokonywać wyborów w trudnych sytuacjach, które wymagają poświęcenia pewnych wartości dla innych, bez okazywania przy tym gniewu.

Realizacja dwóch pierwszych modułów przebiega wg ściśle przyjętej procedury:

1. Modelowanie wymaga przedstawienia w sposób jasny i klarowny sekwencji behawioralnych kroków, które prowadzą do zdobycia danej umiejętności. Składa się ze scenek odgrywanych przez dwóch trenerów w oparciu o bezpośrednie doświadczenia uczestników grupy.
2. Odgrywanie ról przez wszystkich uczestników treningu. Każda umiejętność powinna być ćwiczona kilkukrotnie, żeby trenujący mogli doświadczyć wykorzystania umiejętności w różnych okolicznościach. Uczestnicy poszukują sytuacji z własnego życia, w której deficyt danej umiejętności był szczególnie widoczny.
3. Informacje zwrotne udzielane są przez wszystkich uczestników treningu oraz trenerów po każdym odegraniu roli. Mówią one o poprawności przedstawionej umiejętności ze względu na wcześniej pokazane zachowania modelowe.
4. Transfer umiejętności to przeniesienie wyuczonych umiejętności na prawdziwe życie toczące się poza salą ćwiczeń.

Nieco odmienny charakter realizacji ma natomiast ostatni moduł- trening wnioskowania moralnego. Jednak podobnie jak w przypadku dwóch wcześniejszych modułów procedury są tutaj również ściśle określone.

Strategia treningu wnioskowania moralnego składa się z 4 faz:

1. Konfrontacja z dylematem moralnym– członkowie grupy muszą rozumieć na czym polega problem i w jakim stopniu ma on odniesienie do ich własnego życia.
2. Stworzenie atmosfery do podejmowania dojrzałych moralnie decyzji- trenerzy prowadzący grupę wspierają dojrzałość moralną niektórych członków grupy podkreślając ich pozytywne, prospołeczne decyzje i moralnie dojrzałe rozumowanie.
3. Cofnięcie opóźnień w rozwoju moralnym- wykorzystanie przez trenerów stworzonej już
   atmosfery do tego, aby osoby, które zatrzymały się na pierwszym lub drugim stadium rozwoju moralnego doszły do bardziej dojrzałych moralnie decyzji i przeszły na kolejny, konwencjonalny poziom swojego społeczno-moralnego rozwoju.
4. Ugruntowanie dojrzałych decyzji– prowadzący pomagają każdemu uczestnikowi zastanowić się nad swoim stanowiskiem i wybrać to uzasadnienie, które wydaje mu się być najbardziej przekonywujące. To co może niektórych zdziwić celem dyskusji wcale nie jest osiągnięcie jednomyślności. Dlatego po zakończonej sesji należy zachęcić uczestników do dalszego rozpatrywania problemu moralnego w rozmowach z innymi, ważnymi dla nich osobami.

Co nastolatek zyskuje uczestnicząc w Treningu Zastępowania Agresji?

Nastolatek poprzez swoje uczestnictwo w zajęciach TZA:

• uczy się prawidłowo odbierać i interpretować zachowania innych osób, które wywołują u niego złość;
• rozwija umiejętność hamowania reakcji agresywnych, uczy się kontroli własnej impulsywności;
• poznaje alternatywne sposoby radzenia sobie ze swoją złością,
• uczy się kompetencji społecznych, które są̨ pozbawione agresji i wzmacniają̨ relacje interpersonalne;
• uczy się współpracy w grupie,
• praca w grupie daje mu możliwość poznania innych sposobów postrzegania i radzenia sobie w różnych sytuacjach społecznych,
• poprzez wykorzystanie modelowania na zajęciach ma możliwość przećwiczenia konkretnych umiejętności w bezpiecznych warunkach a następnie wykorzystania ich w realnych sytuacjach społecznych,
• rozwija swoje kompetencje emocjonalno-społeczne,
• uczy się kształtować adekwatną samoocenę.

Reasumując, niezaprzeczalnym atutem TZA jest jego kompleksowość. Składa się z 3 skoordynowanych i zintegrowanych modułów: treningu kontroli złości, treningu umiejętności społecznych i treningu wnioskowania moralnego. Kolejną zaletą jest to, iż przebiega według ściśle określonych procedur dając tym samym jego uczestnikom poczucie stałości i bezpieczeństwa. Wyliczając zalety TZA nie można pominąć jego aspektu praktycznego. Podczas zajęć uczestnicy odwołują się do swoich osobistych doświadczeń, trenując poszczególne umiejętności na przykładzie swoich własnych sytuacji życiowych, a następnie podejmują próbę transferu tej umiejętności na realne życie. Na zakończenie warto wspomnieć, iż sami twórcy treningu zastępowania agresji jako główną grupę odbiorców tej formy terapii wskazywali właśnie dojrzewającą młodzież. Jest to grupa, na której potrzeby najlepiej odpowiada cały misternie skonstruowany program treningu.

Prowadzimy Trening Zastępowania Agresji dla dzieci i młodzieży oraz dla dorosłych.

Więcej o Treningu Zastępowania Agresji (TZA) we Wrocławiu w artykułach:

• Trening Zastępowania Agresji TZA dla dorosłych
• Trening Zastępowania Agresji TZA dla dzieci i młodzieży
• Czym jest Trening Zastępowania Agresji (TZA)?
• Komponenty TZA – trening umiejętności prospołecznych
• Komponenty TZA – trening kontroli złości
• Komponenty TZA – trening wnioskowania moralnego
• Monity – ich znaczenie i rola w treningu kontroli złości (moduł TZA)

autor artykułu: pedagog, certyfikowany trener TUS i trener TZA Magdalena Tomaszczyk

bibliografia:

• Glick B., Gibbs J. C., ART. Trening Zastępowania Agresji ART, (wyd. 3), Instytut „Amity”, Warszawa 2011.
• Goldstein A. P., Nensen R., Daleflod B., Kalt M., Nowe perspektywy treningu zastępowania agresji, Instytut „Amity”, Warszawa 2005.
• Siemieniecki B., Wiśniewska-Nogaj L., Kwiatkowska W., Agresja – zjawisko, skutki, zapobieganie. Perspektywa pedagogiki kognitywistycznej, psychoprofilaktyki oraz edukacji moralnej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2020.