Trening uwagi dla uczniów ze spektrum autyzmu – skuteczne ćwiczenia na lekcjach rewalidacyjnych

„Tam, gdzie skupia się uwaga, tam płynie energia” – głosi stara maksyma wywodząca się z filozofii Wschodu. We współczesnej neuropsychologii podobne przesłanie odnajdujemy w badaniach nad plastycznością mózgu, które dowodzą, iż zdolność do koncentracji ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju poznawczego i emocjonalnego dziecka. Dla uczniów z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) umiejętność utrzymania uwagi jest często wyzwaniem, ale jednocześnie – kluczem do efektywnego funkcjonowania w środowisku szkolnym.

Trening uwagi w ramach zajęć rewalidacyjnych nie tylko wspiera procesy poznawcze, ale także rozwija umiejętności społeczne i emocjonalne. Celem tego artykułu jest przedstawienie skutecznych ćwiczeń i strategii pracy nad koncentracją uwagi u dzieci z ASD.

Znaczenie uwagi w rozwoju dziecka z ASD

Uwaga to zdolność selektywnego przetwarzania informacji – umiejętność wybierania z otoczenia bodźców istotnych i ignorowania tych zbędnych. Badania wskazują, iż dzieci ze spektrum autyzmu często mają trudności zarówno z uwagą selektywną, jak i podzielną oraz trwałą (Keehn, Müller, Townsend, 2013). Ich mózgi przetwarzają informacje w sposób bardziej rozproszony, co skutkuje łatwym rozpraszaniem się lub zbyt dużym skupieniem na jednym szczególe (tzw. hiperfokus).

Zaburzenia w zakresie uwagi przekładają się na trudności w nauce, funkcjonowaniu społecznym oraz samoregulacji emocjonalnej. Tymczasem rozwijanie umiejętności koncentracji wpływa pozytywnie na wszystkie te obszary, wspierając autonomię i adaptację dziecka.

Jak podkreśla Geraldine Dawson, wybitna badaczka autyzmu:
„Uwaga to podstawa wszelkiego uczenia się – bez niej dziecko nie może w pełni skorzystać z oferowanych mu doświadczeń edukacyjnych” (Dawson & Bernier, 2007).

Trening uwagi – podstawowe założenia

W pracy rewalidacyjnej z uczniem z ASD trening uwagi powinien opierać się na kilku kluczowych zasadach:

• Indywidualizacja – dostosowanie poziomu trudności i formy ćwiczeń do możliwości dziecka.
• Strukturyzacja – wyraźny początek, środek i koniec zadania, jasne zasady i przewidywalność.
• Stopniowanie trudności – od prostych ćwiczeń wymagających krótkiej koncentracji do bardziej złożonych wymagających dłuższego skupienia.
• Wielozmysłowość – angażowanie różnych kanałów percepcji (wzrok, słuch, dotyk) wspiera procesy uwagowe.
• Motywacja i pozytywne wzmocnienie – pochwały, punkty, nagrody wspierają zaangażowanie i wytrwałość.

Skuteczne ćwiczenia na trening uwagi w rewalidacji

Poniżej przedstawiamy wybrane ćwiczenia, które sprawdzają się w pracy z uczniami ze spektrum autyzmu:

1. Wyszukiwanie różnic

• Cel: rozwijanie uwagi wzrokowej i spostrzegawczości.
• Opis: Dziecko otrzymuje dwa podobne obrazki i ma za zadanie odnaleźć różnice.
• Wskazówka: Stopniowo zwiększaj poziom trudności – od obrazków z trzema różnicami do takich, gdzie różnic jest kilkanaście.

2. Słuchowe Bingo

• Cel: rozwijanie uwagi słuchowej.
• Opis: Na planszy umieszczone są obrazki odpowiadające różnym dźwiękom. Nauczyciel odtwarza dźwięki (np. odgłosy zwierząt, instrumentów), a dziecko zaznacza odpowiedni obrazek.
• Korzyści: Wspiera koncentrację na bodźcach słuchowych i kształtuje umiejętność rozróżniania dźwięków.

3. Memory z emocjami

• Cel: rozwijanie pamięci i uwagi na wyrazy twarzy.
• Opis: Klasyczna gra memory, ale z kartami przedstawiającymi różne emocje. Po odnalezieniu pary omawiamy, jaka emocja została przedstawiona.
• Wskazówka: Ćwiczenie wspiera dodatkowo rozwój kompetencji emocjonalnych.

4. Trening uwagi w ruchu

• Cel: integracja uwagi i motoryki.
• Opis: W zabawie „Kolory i ruchy” dziecko reaguje na sygnały nauczyciela (np. „zielony – skacz, czerwony – zatrzymaj się”).
• Korzyści: Wspiera uwagę selektywną i uczy elastyczności poznawczej.

5. Ćwiczenia mindfulness dla dzieci

• Cel: rozwijanie uważności i umiejętności samoregulacji.
• Opis: Proste techniki oddechowe, np. „oddychanie motylka” – dziecko wyobraża sobie, iż jego dłonie są skrzydłami motyla, które poruszają się w rytm oddechu.
• Badania: Programy mindfulness dla dzieci z ASD (Semple et al., 2010) wskazują na poprawę koncentracji i obniżenie poziomu stresu.

6. Śledzenie wzrokiem

• Cel: rozwijanie uwagi wzrokowej i kontroli ruchów oczu.
• Opis: Dziecko śledzi wzrokiem poruszający się przedmiot (np. piłeczkę na sznurku) bez poruszania głową.

Jak skutecznie prowadzić trening uwagi?

Kilka wskazówek praktycznych:

• Wprowadzaj ćwiczenia w krótkich, intensywnych sesjach (5–10 minut).
• Używaj wyraźnych sygnałów początku i końca ćwiczenia (np. dzwonek, piosenka).
• Utrzymuj spokojne, uporządkowane środowisko bez zbędnych bodźców rozpraszających.
• Dostosowuj tempo pracy do indywidualnych możliwości ucznia.
• Regularnie monitoruj postępy – mogą być one niewielkie, ale mają tendencję do kumulowania się w dłuższym okresie.

Podsumowanie

Trening uwagi to nie tylko sposób na poprawę koncentracji, ale również ścieżka ku lepszemu rozumieniu i radzeniu sobie z otaczającym światem. W przypadku uczniów ze spektrum autyzmu odpowiednio dobrane i prowadzone ćwiczenia mogą przynieść wymierne efekty zarówno w sferze poznawczej, jak i emocjonalno-społecznej.

Jak ujął to Daniel Goleman, autor koncepcji inteligencji emocjonalnej:
„Uwaga jest podstawą wszelkiego uczenia się i wszelkiej mądrości” (Goleman, 2013).

W pracy rewalidacyjnej warto pamiętać, iż choćby małe kroki w rozwoju uwagi dziecka są ogromnymi krokami w kierunku jego samodzielności i lepszego funkcjonowania w świecie.

Bibliografia

• Dawson, G., & Bernier, R. (2007). Development of social brain circuitry in autism. Developmental Psychopathology, 19(4), 931-951.
• Goleman, D. (2013). Focus: The Hidden Driver of Excellence. Harper.
• Keehn, B., Müller, R. A., & Townsend, J. (2013). Atypical attentional networks and the emergence of autism. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 37(2), 164-183.
• Semple, R. J., Lee, J., Rosa, D., & Miller, L. F. (2010). A Randomized Trial of Mindfulness-Based Cognitive Therapy for Children: Promoting Mindful Attention to Enhance Social-Emotional Resiliency in Children. Journal of Child and Family Studies, 19(2), 218-229.