Trudno gojące się rany (owrzodzenia cukrzycowe, żylne, odleżynowe i pooperacyjne) stanowią znaczący problem zdrowotny, często opierając się standardowej terapii — zwłaszcza przy obecności opornych szczepów bakterii oraz biofilmu. Terapia fotodynamiczna (PDT) daje nowe perspektywy: dzięki trójstopniowemu mechanizmowi działania obejmującemu fotosensybilizator, światło i tlen jest w stanie niszczyć patogeny oporne na antybiotyki, pobudzać biologiczne procesy naprawcze tkanek, skrócić czas gojenia, a także poprawić jakość życia pacjenta.
Mechanizm działania terapii fotodynamicznej
Zasada fotochemiczna
Terapia fotodynamiczna polega na aplikacji fotosensybilizatora (np. kwas delta-aminolewulinowy – ALA, metylin blue), który gromadzi się w patologicznie zmienionych tkankach rany. Po ekspozycji na światło czerwone (w okolicach 630–680 nm) dochodzi do generacji reaktywnych form tlenu (ROS), głównie singletowego tlenu, który prowadzi do celowanej destrukcji patogenów i uszkodzenia biofilmu. Reakcja ta nie uszkadza zdrowych komórek, jeżeli parametry i dawki są prawidłowo dobrane.
Działanie przeciwbakteryjne i rozbijanie biofilmu
Reaktywne formy tlenu ROS przenikają do biofilmu, niszcząc błony komórkowe, białka enzymatyczne i kwasy nukleinowe bakterii — w tym szczepy oporne ESKAPE: Enterococcus faecium, Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter baumannii, Pseudomonas aeruginosa), które zwykle obniżają skuteczność antybiotykoterapii. W konsekwencji dochodzi do redukcji oporności bakterii i oczyszczenia powierzchni rany, co umożliwia dalsze leczenie regeneracyjne.
Immunomodulacja i stymulacja naprawy tkanek
Po PDT obserwuje się aktywację lokalnego układu immunologicznego — makrofagi, mastocyty, limfocyty — oraz nasilony wyrzut cytokin prozapalnych i wzrostowych. Efektem jest zwiększona angiogeneza (uwalnianie cytokin prozapalnych i wzrostowych VEGF oraz NGF), przyspieszona migracja keratynocytów i fibroblastów oraz odbudowa warstwy nabłonkowej. To sprawia, iż rana może szybciej pokrywać się naskórkiem bez dalszego wspomagania lekami.
Wskazania kliniczne
Terapia fotodynamiczna jest szczególnie przydatna w przypadkach:
- ran przewlekłych opornych na leczenie standardowe,
- ran zakażonych szczepami wielolekoopornymi,
- przypadków, gdy niepożądane są antybiotyki lub opatrunki bioaktywne,
- pacjentów z przeciwwskazaniami do chirurgicznego oczyszczania ran.
Kliniczne zastosowania obejmują rany cukrzycowe, żylne, odleżynowe, po radioterapii oraz owrzodzenia nieznanej etiologii, zwłaszcza przy opornych patogenach biofilmowych.
Dane kliniczne i skuteczność
Wyniki badań klinicznych
W randomizowanych badaniach u pacjentów z trudno gojącymi się ranami stosującymi terapię fotodynamiczną, już po trzech sesjach uzyskano redukcję liczby jednostek tworzących kolonie (>3‑log spadku) u ponad 80 % pacjentów. Ponadto przestrzenie rany redukowały się o ok. 30–60 % po 7–14 dniach terapii.
Wyniki histologiczne i molekularne
Biopsje przed i po terapii fotodynamicznej wykazały wzrost cytokin promujących angiogenezę i proliferację komórek naprawczych. Poprawiono ukrwienie rany, obserwowano lepsze ułożenie kolagenu i granulację tkanki.
Tolerancja i bezpieczeństwo
Terapia fotodynamiczna jest generalnie dobrze tolerowana. Bóle po naświetlaniu, rumień i świąd występują rzadko i mają łagodny przebieg. Brak udokumentowanych efektów systemowych czy uszkodzeń narządów wewnętrznych.
Przebieg procedury PDT
- Oczyszczenie rany (np. debridement) – usunięcie martwiczych tkanek i biofilmu.
- Aplikacja fotosensybilizatora – w postaci żelu, nanocząstek lub hydrożelu, w stężeniu dostosowanym do tkanki (np. ALA w 10%).
- Czas inkubacji – najczęściej 30–60 minut.
- Naświetlanie światłem czerwonym – dawka energii ok. 50–100 J/cm², czas ekspozycji 5–20 minut.
- Monitorowanie fluorescencji (opcja) dla oceny koncentracji i skuteczności naświetlania.
- Sesje – zwykle 3–5 razy, w odstępach co 2–4 dni; kontrola efektu co serię.
Zalety i ograniczenia
Zalety
- Efektywność wobec szczepów opornych.
- Brak oporności – ROS nie zależy od mechanizmu oporności bakterii.
- Brak toksyczności systemowej i minimalny opór na tkanki zdrowe.
- Stymulacja miejscowej regeneracji tkanek.
Ograniczenia
- Ograniczenie głębokości działania – światło penetruje maksymalnie do 5‑7 mm.
- Wymaga dostępności urządzenia i kompetencji w aplikacji.
- Skuteczność ograniczona przy słabym unaczynieniu rany (efekt niedotlenienia).
- Potencjalny dyskomfort miejscowy po naświetlaniu.
Przyszłość fotodynamicznej terapii ran
- Nośniki w nanocząstkach – liposomy, ethosomy i inne systemy zwiększające penetrację i selektywność.
- Terapia łączona (PDT + fototermia) – synergiczne działanie ROS i ciepła na biofilm i tkanek.
- Opracowanie aktywnych opatrunków fotodynamicznych – aktywowanych światłem opatrunków do samodzielnej aplikacji.
- Telemedycyna i monitoring – ocena efektów PDT na odległość dzięki sensorom fluorescencyjnym.
Podsumowanie
Terapia fotodynamiczna to nowoczesna, bezpieczna i skuteczna metoda walki z trudno gojącymi się ranami. Dzięki zdolności niszczenia biofilmu, modulatorowi odpowiedzi immunologicznej i stymulacji naprawy tkanek, może znacząco przyspieszyć proces gojenia. Choć wymaga specjalistycznej infrastruktury, jej zastosowanie minimalizuje potrzebę antybiotyków i działań inwazyjnych. PDT stanowi obiecujące uzupełnienie standardowych terapii i rośnie w znaczeniu jako nowy filar leczenia przewlekłych ran.
Bibliografia
