Tatuaże mogą indukować rozwój chorób autoimmunizacyjnych? Syndrom ASIA

Adiuwanty to substancje, które odgrywają dużą rolę we współczesnej medycynie, szczególnie w kontekście szczepionek, zwiększając odpowiedź immunologiczną i podnosząc skuteczność szczepień. Słowo „adiuwant” pochodzi od łacińskiego adiuvare, czyli „wzmacniać, pomagać”. Adiuwanty, oprócz szczepionek, dodawane są do różnych wyrobów medycznych. Do adiuwantów zalicza się m.in. implanty silikonowe, krzem, skwalen, glin i składniki pigmentów stosowanych do wykonywania tatuaży. Idealny adiuwant zawarty w szczepionce powinien zwiększać odpowiedź immunologiczną bez wywoływania reakcji swoistej lub działań niepożądanych. Niemniej jednak w ostatnich latach coraz częściej zwraca się uwagę na rozwój reakcji autoimmunizacyjnych, które mogą wynikać z obecności adiuwantów w organizmie pacjentów. Mówi się wówczas o tak zwanym syndromie ASIA – autoimmunologicznym zespole indukowanym przez adiuwanty (ang. autoimmune/inflammatory syndrome induced by adjuvants, ASIA).

Syndrom ASIA

Syndrom ASIA został po raz pierwszy opisany przez prof. Yehudę Shoenfelda w 2011 roku i obejmuje grupę zaburzeń i objawów wynikających z autoimmunizacji, które mogą pojawić się u osób predysponowanych genetycznie po narażeniu środowiskowym na czynniki zewnętrzne – adiuwanty. Do czynników ryzyka wystąpienia zespołu ASIA zalicza się m.in. operacje wszczepienia implantów piersi wykonanych z silikonu, iniekcje różnymi substancjami chemicznymi, takimi jak oleje mineralne, gwajakol czy kolagen, ekspozycję na silne związki toksyczne, np. pestycydy, a także krzem, skwalen, glin oraz składniki pigmentów używanych do tatuowania.

Kluczowym elementem mechanizmu ASIA jest obecność adiuwantów, które mogą stymulować układ immunologiczny do nadmiernej reakcji. U osób predysponowanych genetycznie reakcja ta może prowadzić do produkcji autoprzeciwciał i rozwoju chorób autoimmunizacyjnych. Co ciekawe, usunięcie czynników wyzwalających reakcję zwykle prowadzi do złagodzenia objawów i zmniejszenia poziomu powiązanych autoprzeciwciał, jeżeli są obecne.

Typowymi objawami klinicznymi ASIA są: przewlekłe zmęczenie, ból, zapalenie lub osłabienie mięśni, ból i/lub zapalenie stawów, gorączka, objawy suchości oczu i w jamie ustnej, upośledzenie funkcji poznawczych i/lub objawy neurologiczne. zwykle pacjenci zgłaszają się do lekarza z powodu silnego zmęczenia, nieregenerującego snu, większość skarży się także na małą tolerancję wysiłku fizycznego. Objawy te mogą ewoluować do specyficznej choroby autoimmunizacyjnej, np. tocznia rumieniowatego układowego, twardziny układowej, reumatoidalnego zapalenia stawów czy zespołu Sjögrena. Lista chorób wywołanych przez adiuwanty nie pozostało w pełni zdefiniowana.

Adiuwanty zawarte w tuszach do tatuaży

Tatuaże z roku na rok cieszą się coraz większą popularnością na całym świecie. W środowisku medycznym rośnie jednak zainteresowanie związkiem pomiędzy tatuowaniem (stosowanymi w tuszach do tatuaży barwnikami) a rozwojem schorzeń autoimmunizacyjnych.

Tusze stosowane w tatuażach zawierają różnorodne substancje chemiczne, które mogą działać jako adiuwanty. Wśród tych substancji znajdują się również metale ciężkie, które mogą wywoływać reakcje zapalne, m.in.:

• nikiel,
• chrom,
• kobalt,
• ołów,
• aluminium i inne.

Badania pokazują, iż u niektórych osób tatuaże mogą prowadzić do rozwoju miejscowych i układowych reakcji zapalnych. U części pacjentów po wykonaniu trwałego tatuażu wystąpiła sarkoidoza i reakcje ziarniniakowe skóry bez sarkoidozy. Powszechnie wiadomo, iż ziarniniaki sarkoidozy mają tendencję do rozwijania się w miejscach wcześniejszych blizn, co wyjaśnia ich występowanie w miejscach tatuaży. Może to sugerować, iż stosowany tusz „zawiera” specyficzne antygeny, które mogą stymulować odpowiedź immunologiczną, co objawia się miejscowo powstawaniem ziarniniaków w obszarze tatuażu lub innymi ogólnoustrojowymi objawami zapalnymi.

W rzadkich przypadkach może dojść choćby do rozwoju uogólnionych chorób autoimmunizacyjnych, takich jak zespół Sjögrena, toczeń rumieniowaty układowy czy reumatoidalne zapalenie stawów.

Jednakże nie ma jednoznacznych dowodów epidemiologicznych potwierdzających bezpośredni związek między tatuażami a występowaniem chorób autoimmunizacyjnych. Większość dowodów opiera się na pojedynczych przypadkach i badaniach obserwacyjnych, co wskazuje na potrzebę dalszych badań w tym obszarze.

Konieczna jest aktualizacja kryteriów diagnostycznych ASIA

Od czasu opisania w 2011 roku, syndrom ASIA (zespół Shoenfelda) został znacznie rozszerzony i zyskał uznanie wśród wielu badaczy. Opisano przypadki ASIA związane z nowymi adiuwantami, np. siatkami polipropylenowymi, wypełniaczami podawanymi w postaci iniekcji czy barwnikami zawartymi w tuszach do tatuowania. Zauważono również wyraźny związek między usunięciem źródła konkretnego adiuwantu (np. implanty silikonowe, implanty metalowe lub choćby korony z metalu i porcelany) a ustąpieniem objawów u pacjentów z ASIA.

Jednocześnie zmiany, które zaszły na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat w tym zakresie, sugerują konieczność aktualizacji i zawężenia kryteriów diagnostycznych ASIA. W swojej obecnej formie kryteria te umożliwiają zbyt łatwe rozpoznanie zespołu, nie wymagając od lekarza wykluczenia innych, bardziej prawdopodobnych przyczyn dolegliwości, takich jak nowotwór, infekcja czy działania niepożądane leków. Niektórzy badacze twierdzą, iż aktualne kryteria diagnostyczne są zbyt mało szczegółowe i mogłaby je spełnić każda osoba, która ma chorobę o podłożu autoimmunizacyjnym, odpowiedni haplotyp, przeszła infekcję lub miała podany adiuwant (również w postaci szczepionki).

Naukowcy sugerują, iż w kryteriach rozpoznania ASIA należy rozważyć uwzględnienie takich czynników, jak:

• obecność nieklasycznych autoprzeciwciał autonomicznego układu nerwowego anti-G protein-coupled receptors (anti-GPCR) oraz
• neuropatia małych włókien (ang. small fiber neuropathy, SFN),

co może przynajmniej częściowo wyjaśniać rozwój „dysautonomii” zgłaszany u wielu pacjentów z ASIA.

Kryteria rozpoznania ASIA z 2011 roku

Opracowano na podstawie: Y. Shoenfeld, N. Agmon-Levin, ASIA’– autoimmune/inflammatory syndrome induced by adjuvants, J. Autoimmun. 2011; 36: 4–8.

Podsumowanie

Autoimmunologiczny zespół indukowany przez adiuwanty (ASIA) to grupa zaburzeń i objawów o podłożu immunologicznym, które mogą wystąpić u osób z predyspozycją genetyczną po narażeniu na zewnętrzne czynniki środowiskowe – adiuwanty, w tym składniki pigmentów do tatuowania. Tatuaże mogą powodować wiele komplikacji zdrowotnych zarówno w krótkim czasie od wykonania, jak i po upływie wielu lat. Składniki tuszów do tatuaży powinny podlegać kontroli, a opakowanie tuszu zawierać etykietę z czytelnym składem produktu. Mimo iż istnieją dowody sugerujące związek między wykonaniem tatuażu a rozwojem syndromu ASIA, konieczne są dalsze badania w celu dokładnego określenia związku przyczynowo-skutkowego. Z literatury wynika, iż oprócz działania samych adiuwantów do rozwinięcia ASIA niezbędne jest również współistnienie innych czynników, takich jak predyspozycje genetyczne czy wpływ czynników środowiskowych. Aktualne kryteria rozpoznawania ASIA zaproponowane w 2011 roku wymagają udoskonalenia, ponieważ w obecnej formie umożliwiają zbyt łatwe postawienie diagnozy.

Piśmiennictwo

1. Shoenfeld Y., Agmon-Levin N., ASIA – autoimmune/inflammatory syndrome induced by adjuvants, J Autoimmun. 2011; 36 (1): 4–8.
2. Cohen Tervaert J.W., Martinez-Lavin M., Jara L.J., Halpert G., Watad A., Amital H., Shoenfeld Y., Autoimmune/inflammatory syndrome induced by adjuvants (ASIA) in 2023, Autoimmun Rev. 2023; 22 (5): 103287, doi: 10.1016/j.autrev.2023.103287, Epub 2023 Feb 3, PMID: 36738954.
3. Kolkhir P., Balakirski G., Merk H.F., Olisova O., Ludwig R.J., Cutaneous Sarcoidosis in Patients With Tattoo: Review of the Literature, Diagnostic Workup, and Treatment, Am J Clin Dermatol. 2019; 20 (4): 583–591.
4. Sowden J.M., Cartwright P.H., Smith A.G., Tattoo reactions: mechanisms and management, Br J Dermatol. 2018; 178 (2): 236–243.
5. Soiński B., Prof. Brzosko o faktach i mitach dotyczących zespołu ASIA, https://www.termedia.pl/reumatologia/Prof-Brzosko-o-faktach-i-mitach-dotyczacych-zespolu-ASIA-,44448.html
6. Shoenfeld Y., Maślińska M., Autoimmunologiczny (autozapalny) zespół indukowany przez adiuwanty – ASIA, Reumatologia 2013; 51 (2): 101–107, DOI: https://doi.org/10.5114/reum.2013.34817
7. Maślińska M., Perricone C., Shoenfeld Y., Autoimmunologiczny/autozapalny zespół indukowany przez adiuwanty – nowy problem diagnostyczny czy rozwiązanie zagadki diagnostycznej, Reumatologia 2013; 51 (6): 437–444, DOI: https://doi.org/10.5114/reum.2013.39662
8. Rywczak I., Dowody obalające istnienie zespołu autoimmunizacyjno-autozapalnego indukowanego przez adiuwanty, https://www.mp.pl/szczepienia/artykuly/przegladowe/214976,dowody-obalajace-istnienie-zespolu-autoimmunizacyjno-autozapalnego-indukowanego-przez-adiuwanty, tłumaczenie artykułu: Ameratunga R., Gillis D., Gold M., Linneberg A., Elwood J.M., Evidence refuting the existence of autoimmune/autoinflammatory syndrome induced by adjuvants (ASIA), Journal of Allergy and Clinical Immunology. In Practice 2017; 5 (6): 1551–1555.e1, doi: 10.1016/j.jaip.2017.06.033, © 2017 American Academy of Allergy, Asthma & Immunology.
9. Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w m. st. Warszawie, Tusze do tatuaży, https://www.gov.pl/web/psse-warszawa/tusze-do-tatuazy
10. Stolarczyk J., Kubis M., Brzosko M., Autoimmunologiczny zespół indukowany przez adiuwanty (ASIA), Pomeranian J Life Sci 2016; 62 (1): 35–39.
11. David P., Watad A., Halpert G., Shoenfeld Y., Tattoo as a Possible Trigger for Autoimmune Syndrome Induced by Adjuvants, Global Journal of Medical Research 2021; 21 (F1): 47–52, retrieved from https://medicalresearchjournal.org/index.php/GJMR/article/view/2398

Anna Kołtyś

Specjalista ds. Informacji Naukowej, Product Manager ds. Autoimmunologii

514 892 472

[email protected]

Masz pytanie dotyczące tego tematu?