Dlatego, zanim sięgniemy po moździerz i rozpoczniemy przygotowywanie maści czy kremu, warto zatrzymać się na chwilę, ocenić charakter surowców i zastanowić się nad ich adekwatnym przygotowaniem. Odpowiednia obróbka fizyczna substancji decyduje o tym, czy lek będzie działał równomiernie i zgodnie z zamierzeniami terapeutycznymi.
Czym są surowce zmikronizowane?
Coraz częściej w pracy recepturowej możemy korzystać z surowców już zmikronizowanych. Są to substancje, które spełniają farmakopealne wymagania dotyczące wielkości cząstek — 80% poniżej 10 μm, a pozostałe 20% poniżej 50 μm. Tak precyzyjne rozdrobnienie pozwala uzyskać lek o wyrównanej strukturze, lepszym i szybszym działaniu, co w przypadku wielu substancji czynnych ma istotny wpływ na skuteczność terapeutyczną. Dodatkowo mikronizacja zmniejsza ryzyko sedymentacji w zawiesinach i przyspiesza proces rozpuszczania substancji, co znacząco podnosi jej biodostępność.
Jak przebiega mikronizacja?
Sam proces mikronizacji przeprowadzany w warunkach recepturowych jest działaniem wymagającym wprawy i dokładności. Wykonuje się go w porcelanowym moździerzu, którego struktura ścianek i odpowiednio dobrany pistel umożliwiają uzyskanie pożądanego stopnia rozdrobnienia. Substancję umieszcza się w moździerzu, a następnie dodaje niewielką ilość lotnego rozpuszczalnika (np. etanolu). Ucieranie trwa do momentu całkowitego odparowania cieczy, co pozwala uzyskać równomiernie roztarte, lekkie i bardzo drobne cząstki. To właśnie one gwarantują jednorodność późniejszej postaci leku.
Zobacz: Rozdrabnianie surowców do receptury aptecznej
Na rynku dostępnych jest kilka surowców w formie zmikronizowanej, co znacząco usprawnia pracę farmaceuty. Do najczęściej spotykanych należą benzokaina, hydrokortyzon, kwas salicylowy, progesteron, testosteron czy kwas borowy. Każda z tych substancji w formie zmikronizowanej zachowuje się w podłożu zdecydowanie lepiej — nie tworzy grudek i równomiernie się rozprowadza.
Na czym polega lewigacja?
Kiedy surowiec został już odpowiednio rozdrobniony, kolejnym krokiem jest lewigacja, czyli proces pozwalający uzyskać maść o gładkiej, jednorodnej konsystencji. Procedura ta wydaje się prosta i potrafi znacząco poprawić jakość przygotowywanego preparatu.
Lewigację wykonuje się również w moździerzu, ale tym razem do surowca dodaje się niewielką ilość stopionego podłoża maściowego lub odpowiedniej cieczy lewigującej, takiej jak np. parafina ciekła, olej rycynowy czy glicerol. Cechą wspólną tych cieczy to ich zdolność to ułatwianie rozcierania i równomierne rozproszenie substancji w podłożu.
Ciecz lewigującą dodaje się w proporcji 1:1 względem masy surowca. Dzięki temu substancja czynna zostaje równomiernie rozdrobniona i zdyspergowana, co zapobiega późniejszemu wyczuwaniu cząstek pod palcami i nadaje maści gładkość. Taka jednorodność to nie tylko estetyka — przekłada się ona na równomierne uwalnianie substancji czynnej oraz większą powtarzalność działania.
Jak dobrać ciecz lewigującą?
Wybór odpowiedniej cieczy lewigującej zależy od rodzaju podłoża i charakteru substancji:
- parafina ciekła miesza się z olejami tłustymi (poza olejem rycynowym) i doskonale sprawdza się w podłożach bezwodnych, absorbcyjnych oraz w emulsjach typu w/o,
- olej rycynowy dzięki swoim adekwatnościom łączy się zarówno z olejami tłustymi, jak i alkoholem, co czyni go idealnym wyborem do preparatów zawierających ichtiol lub balsam peruwiański,
- glicerol miesza się z wodą, etanolem i glikolem propylenowym, natomiast nie łączy się z olejami tłustymi ani mineralnymi, dlatego najlepiej stosować go w podłożach emulsyjnych typu o/w lub w podłożach rozpuszczalnych w wodzie.
Farmaceuta musi również pamiętać o ważnej zasadzie technologicznej — jeżeli do receptury wprowadzamy substancję „poślizgową”, taką jak parafina ciekła, należy odpowiednio skorygować masę podłoża. Podłoże należy zmniejszyć o ilość dodanej cieczy, aby zachować prawidłową masę końcową leku oraz adekwatne proporcje surowców.
Czytaj także: Parafina ciekła i parafina stała
O czym pamiętać przy lewigacji i mikronizacji?
Surowce, które wcześniej poddano mikronizacji lub lewigacji, dodaje się do podłoży maściowych porcjami. Taki sposób pracy pozwala utrzymać pełną kontrolę nad konsystencją przygotowywanego leku oraz uzyskać jednolitą dyspersję każdego składnika. Ostatecznie to właśnie precyzja wykonania, umiejętność adekwatnego doboru cieczy lewigującej i prawidłowe przygotowanie surowców decydują o jakości finalnego produktu, który trafi w ręce pacjenta.
Prawidłowe przygotowanie leku recepturowego to znacznie więcej niż tylko wymieszanie surowców. To proces wymagający zrozumienia adekwatności fizycznych i technologicznych każdej substancji, precyzyjnej oceny jej zachowania w podłożu oraz umiejętności dobrania odpowiedniej metody obróbki.
Mikronizacja pozwala uzyskać cząstki o idealnie małych rozmiarach, które szybciej się rozpuszczają, równomiernie rozprowadzają i zapewniają lepszą biodostępność. Lewigacja z kolei umożliwia stworzenie gładkiej, jednolitej maści, wolnej od grudek i nieprzyjemnych w dotyku cząstek.
Jaką rolę odgrywają lewigacja i mikronizacja?
Dobór adekwatnej cieczy lewigującej — parafiny ciekłej, oleju rycynowego czy glicerolu — decyduje o stabilności, jednorodności i komforcie stosowania preparatu. Świadome stosowanie tych technik nie tylko usprawnia pracę farmaceuty, ale przede wszystkim podnosi wartość terapeutyczną leku oraz zwiększa satysfakcję pacjenta.
Technologia postaci leku to sztuka łącząca precyzję, wiedzę i doświadczenie. Im większą uwagę poświęcimy szczegółom takim jak rozdrobnienie, dobór podłoża czy adekwatne rozproszenie, tym lepszy produkt ostatecznie trafi w ręce osoby, która go potrzebuje. Właśnie w tych detalach kryje się jakość receptury — i profesjonalizm farmaceuty.
Autor: mgr farm. Martyna Brzezińska
Bibliografia:
- Jachowicz, R. (red.). Receptura Apteczna. Sporządzanie leków jałowych i niejałowych. Wydanie I. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2021. ISBN 978-83-200-6306-6
- Cieślik, P. Żołna, B. Woźniczka, K. et al. Receptura. Niezbędnik dla początkujących i zaawansowanych. Wydawnictwo Farmaceutyczne, 2022. ISBN 978-83-66756-25-0
- Czy wiesz że… mikronizacja substancji ma wpływ na adekwatności leku recepturowego? Receptura.pl, https://receptura.pl/czy-wiesz-ze-mikronizacja-substancji/ (dostęp 20.11.2025)
- Substancje mikronizowane do receptury aptecznej, RecepturadlaLekarzy.pl, https://recepturadlalekarzy.pl/substancje-mikronizowane-do-receptury-aptecznej/ (opublikowano: 26.04.2024, dostęp 20.11.2025)
- „Rozetrzeć z kilkoma kroplami etanolu” – tworzenie leków recepturowych w praktyce, Amara.pl, https://amara.pl/2021/11/30/rozetrzec-z-kilkoma-kroplami-etanolu-tworzenie-lekow-recepturowych-w-praktyce/ (opublikowano: 30.11.2021, dostęp 20.11.2025)
- Zięba, A. Rozdrabnianie surowców do receptury aptecznej, Receptura.pl, https://receptura.pl/rozdrabnianie-surowcow-do-receptury-aptecznej/ (opublikowano: 19.06.2020, dostęp 20.11.2025)
