Ogromne znaczenie podczas analizy niepełnosprawności mają uwarunkowania społeczne, kulturowe, ale także religijne. Dla zwykłego Japończyka religia stanowi filozofię życia i odgrywa niemałą rolę w życiu codziennym. W Japonii około 6 milionów Japończyków dotkniętych jest niepełnosprawnością, co stanowi mniej więcej 5% całej populacji. System wierzeń jest bazą do zrozumienia niepełnosprawności w Japonii i spróbuje to udowodnić w dzisiejszym materiale.
Czym dla Japończyków jest religia?
Dla Japończyka wiodącymi religiami na pewno są buddyzm i sintoizm. Buddyzm odegrał istotną rolę zarówno w życiu religijnym, jak i społecznym oraz kulturowym. Japończycy bazują na elementach buddyzmu w przypadku spraw ostatecznych. Sintoizm jest systemem wierzeń o charakterze politeistycznym, traktowany jako japoński styl życia[1]. Poza wyżej wymienionymi systemami wierzeń można jeszcze dodać chrześcijaństwo, stanowiące istotną częścią składową szkolnictwa. Japończyk nie oddziela filozofii od religii ani od światopoglądu. Te elementy stanowią dla niego spójną „filozofię życia”[2]. W razie potrzeby religia uważana jest albo za religię albo za filozofię. Społeczeństwo japońskie podchodzi do życia praktycznie, a wszystko czego potrzebuje jest zawarte w „religijności ludowej”, na którą składają się elementy takich systemów filozoficznych i religijnych jak: shintoizm[3], buddyzm, konfucjanizm[4], taoizm i chrześcijaństwo. Osobiście skupię się na dwóch pierwszych wymienionych systemach religijnych.
Religia a niepełnosprawności w Japonii
Kraje analizując problem niepełnosprawności często swoją uwagę skupiają na kwestiach związanych ze społeczeństwem oraz zdrowiem/medycyną. Pierwsza z nich podchodzi do osoby z niepełnosprawnością podmiotowo. To na barkach społeczeństwa spoczywa obowiązek utworzenie dostosowanych miejsc pracy, likwidowanie barier ekonomicznych i mentalnych.
Model medyczny podchodzi do takiej osoby przedmiotowo, jego założeniem jest wyleczenie takiej osoby i sprawić, aby mogła funkcjonować wśród ludzi. Państwa zapominają o trzecim elemencie jakim jest aspekt religijny/kulturowy. Aspekt ten w znacznym stopniu wpływa na postrzeganie samej niepełnosprawności oraz jednostki borykającej się z nią. System religijny bądź kulturowy często wyznacza kierunek działania w kontekście odbierania osób z niepełnosprawnością i stara się udzielić odpowiedzi na nurtujące pytania: jakie jest znaczenie dysfunkcji i z czego ona wynika.
Nie każdy chory to niepełnosprawny
W kraju kwitnącej wiśni osobą z niepełnosprawnością jest „osoba, której codzienne życie lub życie w społeczeństwie jest znacząco ograniczone przez długi czas na skutek niepełnosprawności fizycznej, opóźnienia umysłowego czy też zaburzeń umysłowych”[5]. Niepełnosprawność jest skategoryzowana na trzy grupy: fizyczna, psychiczna i intelektualna.
Do pierwszej z wymienionych zaliczamy dysfunkcję związane z narządem wzroku, ruchu, słuchu i mowy, a także zaburzenia związane z narządami wewnętrznymi. Na określenie niepełnosprawności używa się słowa shogai (bariera), natomiast nie ma jednej definicji, dzięki której można by było opisać osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Wynika to z tego, iż w Japonii nie ma jednego sposobu, przy użyciu którego można stwierdzić niepełnosprawność intelektualną[6].
Obecnie w Japonii żyje około 6 milionów osób z niepełnosprawnością, w przeliczeniu na procenty daje to 5% całego społeczeństwa. Liczba ta jest zdecydowanie mniejsza, aniżeli w przypadku takiego kraju jak Stany Zjednoczone, gdzie takich osób jest 10%. Dlaczego tak jest? Wynika to z tego, iż w Japonii nie każdy jest zaliczany do grona osób z niepełnosprawnością. Do puli niezaliczających się można wrzucić osoby z reumatyzmem, padaczką, uzależnione od alkoholu. Oficjalne dane obejmują tylko tych, którzy mają wyrobioną specjalną książeczkę shougaisha techou[7].
Niepełnosprawność zawiła i sprzeczna
Buddyzm i sintoizm są dominującymi systemami wierzeń, które przenikają się nawzajem i tworzą obraz dzisiejszej Japonii. Oprócz tych dwóch systemów trzeba wspomnieć także o wyżej omówionym chrześcijaństwie i konfucjanizmie. Według Ugo Dessiego obraz ten jest sprzeczny, mimo iż wydaje się harmonijny. Niezgodność pochodzi z powierzchownego poglądu historii religii w Japonii.
Ten pogląd daje do zrozumienia, iż relacja między buddyzmem i sintoizmem, buddyjskimi instytucjami a japońskimi charakteryzowały się współzawodnictwem, konfliktem i przemocą[8]. Tak samo jest w przypadku postrzegania niepełnosprawności, gdzie podejście do niej nie jest jednoznaczne, a wręcz zawiłe i pełne rozbieżności. Niepełnosprawność nabytą bądź wrodzoną w dzieciństwie jest uważana za rodzaj kary bądź przekleństwa (tatari), a bywa i tak, iż taka niepełnosprawność jest odbierana pozytywnie i traktowana jako narzędzie do usuwania niepowodzeń w rodzinie[9].
Mit o stworzeniu świata
Jak już wcześniej wspomniałam sintoizm jest jedną z dwóch wiodących religii w kraju kwitnącej wiśni. Pisałam również, iż ma charakter politeistyczny, ale co ma ta religia do niepełnosprawności? Ano jak się okazuje, ma! W Sintoizmie nie ma świętej księgi, jak w chrześcijaństwie biblia, w islamie koran i sunna. Istnieją zaś zapiski mitologiczne i dwie ważne księgi opisujące sprawy dawne (kojiki) i życie władców (nihongi).
Wracając do mitologii, w księdze kojiki możemy wyczytać, iż jeden z mitów o powstaniu świata wyjaśnia sprawę związaną z wrodzoną niepełnosprawnością. Pierwszymi stwórcami świata były dwie przeciwne siły – Izanami (kobieta, która wabi) oraz Izanagi (Mężczyzna, który wabi). Obie siły były dla siebie rodzeństwem i małżeństwem. To Izanami przywitała Izanagi. Przed stworzeniem japońskich wysyp i panteonu bóstw, siły te stworzyły hiruko (pijawka/dziecko pijawka). W opisie stworzenia świata dziecko poczęte przez siły zostało nazwane pijawką, po czym ułożono je na łódce z trzciny i puszczono na wodach. Słowa hiruko używano w kontekście dzieci o nierozwiniętych kończynach dolnych i górnych. W drugiej księdze nihongi widnieją informację o tym, iż dziecko pijawko mając trzy lata nie potrafiło samo stać.
Dziecko pijawka źródłem nieczystości
Co tak naprawdę znaczy „dziecko pijawka”? Zdaniem niektórych badaczy to po prostu efekt kazirodztwa, czyli prościej mówiąc jest to źródło nieczystości. Część z nich twierdzi, iż to złamanie swego rodzaju tabu, ponieważ w opisie stworzenia świata to kobieta pierwsza przywitała mężczyznę, po czym nastąpiło poczęcie dziecka. Trzeba zwrócić uwagę na to, iż z inicjatywą powitania powinien wyjść osobnik płci męskiej, a nie damskiej.
Dodatkowo warto nadmienić, iż „dziecko pijawka” narodziło się przed powstaniem wysp japońskich i panteonu bóstw, zatem niepełnosprawność postrzegana jest jako efekt uboczny stworzenia czegoś niedoskonałego, nieplanowanego. Według sintoizmu niepełnosprawność jest czymś wstydliwym.
Bogowie z objawami niepełnosprawności
Bóg Morza Ebisu nie jest do końca sprawny, ma niedosłuch, duży brzuch i uszy. Uważany jest za jednego z siedmiu bogów szczęścia. Odpowiada za dobre plony i rybaków. Przedstawiany jest jako pogodny i roześmiany bóg. Ebisu należy do wędrowców.
Kolejnym bogiem jest bóg mądrości, szczęścia i długowieczności, Fukurokuju. Prezentowany jest jako mężczyzna o dosyć niskim, karłowatym wzroście, z czołem nieproporcjonalnym do jego ciała.
Ostatnim z bogów, posiadających dysfunkcję jest bóg Sukunabikona, mający moc leczenia chorób. Przypisywana mu jest karłowatość. Patron lekarzy, zielarzy oraz farmaceutów[10].
Przytoczone przykłady pokazują, iż niepełnosprawni bogowie w religii sintoizmu nie są ukazywani w negatywnym świetle, i nie należy się ich bać. Są życzliwi, pogodni nie zsyłają nieszczęść ani chorób. Grzesiak w swoim artykule uważa, iż może taki obraz bogów ma być zadośćuczynieniem, za to, jak zostało potraktowane „dziecko pijawka”.
Niepełnosprawność fizyczna złą karmą
Jeśli jesteś osobą z niepełnosprawnością fizyczną to wiedz, iż na pewno dlatego, iż w poprzednim życiu nie zachowywałeś się dobrze i zasługiwałeś na złą karmę. Tak naucza buddyzm (drugi wiodący system wierzeń w Japonii). Jak dobrze wiemy według buddyzmu wszystko, co robimy w obecnym życiu będzie miało swoje skutki w przyszłym. Także spokojnie, jeżeli byłeś dobry, to możesz mieć pewność, iż w kolejnym życiu nie dotknie cię niepełnosprawność ruchowa. Pewnie ja, jak i inne osoby z dysfunkcjami ruchowymi byliśmy paskudnikami w poprzednim wcieleniu, no cóż.
Dodatkowo, osoby z niepełnosprawnością są wykluczone z buddyjskiego życia monastycznego[11]. Inaczej mówiąc, żadna z osób z dysfunkcjami nie może przystąpić do życia jako mnich/mniszka. Pomimo tego, iż w buddyzmie osoby z niepełnosprawnością postrzegane są jako smutne, beznadziejne to zaleca się wspieranie ich, aby w kolejnym życiu stały się lepszą osobą. W historii buddyzmu tworzono instytucję, wspierając osoby niewidome poprzez nauczanie ich wykonywania masażu czy akupunktury. Nie tworzono tego typu instytucji dla osób z niepełnosprawnością ruchową.
Niepełnosprawność w Sintoizmie uważana jest za źródło nieczystości, za efekt kazirodztwa, a także za coś wstydliwego. Natomiast w buddyzmie niepełnosprawność fizyczna jest złą karmą za złe uczynki w poprzednim wcieleniu. Jak widać religia ma ogromne znaczenie w postrzeganiu niepełnosprawności.
Opracowanie wpisu w ramach odbywanego Stażu: Weronika Apolinarek
[1] H. Grzesiak, Niepełnosprawność w systemach religijnych Japonii w Przegląd Religioznawczy, Warszawa, Uniwersytet Warszawski.
[2] A.Koś, Prawo, państwo i religia w Japonii w Teka Komisji Prawniczej – Czasopisma PAN, Lublin, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II.
[3] Shinto jest zarówno tradycyjną, rodzimą religią Japończyków, jak i światopoglądem (filozofią) bazującym na idei kami (bóstwa). Shintoistyczna koncepcja kami jest zasadniczo koncepcją politeistyczną. Shinto zawiera modlitwy skierowane do bóstw, święta (matsuri), praktyki ascetyczne i świadczenia służby bliźniemu. W shintoizmie nie ma w nim ściśle określonych dogmatów czy ksiąg świętych w naszym rozumieniu religii. Z perspektywy historii społecznej shintoizm jest przede wszystkim religią klanu, wioski i narodu, a więc religią naturalnie istniejących grup społecznych.
[4] Doktryna moralno-polityczna, religijno-filozoficzna i światopoglądowa głoszona przez Konfucjusza. Filozoficzną podstawą konfucjanizmu było założenie, iż wszystko, co się dzieje, musi być zgodne z „ładem nieba”. Postulowano o program przywrócenia tradycyjnych „zależności społecznych” (syna od ojca, żony od męża, młodszego brata od starszego, podwładnego od panującego, przyjaciela od przyjaciela), oraz stworzenia na podstawie zasad ren (humanitarność), yi (sprawiedliwość), li (rytuał, etykieta) hierarchii społecznej.
[5] M. Iwakuma, Being disabled in modern Japan: A minority perspective. W: E.M. Kramer (red.), The Emerging Monoculture: “Model Minorities”
[6] C.S. Stevens, Disability in Japan. London.
[7] Jest to książeczka, do której wpisana jest konkretna niepełnosprawność danej osoby. W praktyce stosuje się trzy takie książeczki: dla osób dotkniętych niepełnosprawnością fizyczną (zalicza się tu osoby niesłyszące, niewidome, z zaburzeniami mowy oraz ze zdiagnozowanymi chorobami narządów wewnętrznych), intelektualną i psychiczną. Część osób jednak mimo niepełnosprawności nie stara się o nią, gdyż traktują to jako stygmat
[8] H. Grzesiak, Niepełnosprawność w systemach religijnych Japonii..
[9] C.S. Stevens, Disability in Japan..
[10] H. Grzesiak, Niepełnosprawność w systemach religijnych Japonii..
[11] Życie monastyczne to życie w odosobnieniu, skipienie się na medytacji i modlitwie. Praktyka jest sprawą drugorzędną. Z własnej woli człowiek decyduje się na życie w odosobnieniu, poświęcając się Bogu, zamykając się w zakonie.
