Różne twarze patriotyzmu – badania psychologów z UJ rzucają nowe światło na moralne podstawy miłości do ojczyzny

Czym adekwatnie jest patriotyzm i dlaczego jego różne odcienie tak często prowadzą do napięć społecznych? Psychologowie z Uniwersytetu Jagiellońskiego przyjrzeli się temu zagadnieniu z perspektywy moralnych fundamentów, na których opierają się postawy patriotyczne. Wyniki ich badań pokazują, iż miłość do ojczyzny nie ma jednej, uniwersalnej definicji – a różnice w jej rozumieniu mogą być źródłem głębokich konfliktów w debacie publicznej.

Trzy oblicza patriotyzmu

Zespół badaczy z Instytutu Psychologii UJ wyróżnił trzy główne typy patriotyzmu: konwencjonalny, gloryfikujący i konstruktywny. Konwencjonalny patriotyzm to klasyczne przywiązanie do kraju – nacechowane pozytywnymi emocjami, dumą narodową i silną identyfikacją z własnym narodem. Gloryfikujący patriotyzm natomiast zakłada bezkrytyczne poparcie dla ojczyzny oraz przekonanie o jej wyższości nad innymi. Dla osób o takim podejściu lojalność wobec kraju staje się nadrzędną wartością, a krytyka państwa traktowana jest jako zdrada.

Najciekawszym i zarazem najmniej jednoznacznym typem jest patriotyzm konstruktywny – wyrażany poprzez chęć poprawy sytuacji w kraju, krytyczne spojrzenie na jego słabości i aktywne wspieranie zmian. Tacy patrioci nie wahają się wskazywać błędów i niedociągnięć, kierując się troską o dobro wspólne.

Patriotyzm a moralność – nowe spojrzenie

Psychologowie, analizując odpowiedzi ponad tysiąca uczestników badania, zestawili ich postawy patriotyczne z tzw. teorią fundamentów moralnych. Teoria ta zakłada istnienie pięciu głównych wartości, według których ludzie oceniają, czy dane działanie jest dobre czy złe: krzywda, sprawiedliwość, lojalność, szacunek do autorytetów i czystość.

Okazało się, iż różne typy patriotyzmu opierają się na zupełnie innych fundamentach. Gloryfikujący patrioci skupiają się na wartościach kolektywnych – lojalności, szacunku do tradycji i symboli, a także na zachowaniu „czystości” rozumianej zarówno dosłownie, jak i metaforycznie. Ich priorytetem jest wspólnota jako całość, choćby kosztem jednostek.

Patrioci konwencjonalni również cenią dobro grupy, ale w ich ocenach pojawia się większa otwartość na potrzeby innych. W odróżnieniu od nich, konstruktywni patrioci kierują się bardziej wartościami indywidualistycznymi, takimi jak sprawiedliwość i unikanie krzywdy – nie tylko w odniesieniu do rodaków, ale także do przedstawicieli innych narodów.

Dylematy moralne i polityczne w badaniu

W drugim etapie badania uczestnicy zostali postawieni przed politycznymi dylematami, w których dobro grupy narodowej było przeciwstawione potrzebom jednostek spoza tej grupy. Jednym z przykładów było pytanie o kontynuację wsparcia dla uchodźców z Ukrainy i Bliskiego Wschodu – mimo potencjalnych kosztów dla polskich obywateli. Wyniki były spójne z wcześniejszymi obserwacjami: gloryfikujący patrioci skłaniali się ku ochronie własnej grupy, konstruktywni patrioci wykazywali większą empatię wobec osób spoza wspólnoty narodowej, a konwencjonalni zajmowali postawy pośrednie.

Źródło społecznych konfliktów

Badanie ujawnia, iż spory na tle patriotycznym wynikają nie tylko z różnicy poglądów, ale z głęboko zakorzenionych różnic w systemach moralnych. Gloryfikujący mogą uznawać konstruktywnych patriotów za nielojalnych i niegodnych zaufania. Ci z kolei mogą postrzegać gloryfikujących jako zamkniętych, ksenofobicznych czy szowinistycznych. Brak zrozumienia tych fundamentów może prowadzić do eskalacji konfliktów i braku porozumienia choćby w najważniejszych sprawach publicznych.

Wyniki badań psychologów z Uniwersytetu Jagiellońskiego pokazują, iż patriotyzm to złożone i wielowymiarowe zjawisko. Nie istnieje jedna, adekwatna definicja miłości do ojczyzny – każdy jej rodzaj opiera się na innych wartościach i może prowadzić do różnych postaw społecznych i politycznych. Zrozumienie tych różnic może być kluczem do bardziej konstruktywnego dialogu i większej empatii w debacie publicznej.