Rodziny patchworkowe (zrekonstruowane, wielorodzinny, reconstituted/blended family, stepfamily) składają się z małżeństwa lub związku partnerskiego z jednym lub większą liczbą dzieci, z których co najmniej jedno nie jest wspólnym dzieckiem małżonków (partnerów), tzn. jest naturalnym lub adoptowanym dzieckiem tylko jednego z nich. Łączą członków z różnych wcześniejszych rodzin, co komplikuje strukturę i relacje. Granice w tych rodzinach są bardziej przepuszczalne, co rodzi problemy z tożsamością i hierarchią. Modele życia rodzin patchworkowych są różne: od „prostych” (dzieci tylko z jednej strony) po „złożone” (dzieci z obu stron, dzieci z poprzednich związków oraz wspólne).
Rodziny zrekonstruowane powstają w wyniku rozwodu, rozejścia się lub śmierci jednego z małżonków. Polacy przypisują im status rodziny – uważa tak 80% badanych (CBOS)
i co więcej takie postrzeganie upowszechnia się wśród Polaków. Jest sposobem poszukiwania pozytywnego środowiska zarówno dla dorosłych jak i dzieci. Można powiedzieć, iż z perspektywy rosnącej liczby rozwodów i słabnięcia relacji interpersonalnych ta forma życia rodzinnego będzie się upowszechniać. W Europie, w tym i w Polsce, rodzina taka jest jednym ze standardów życia rodzinno-małżeńskiego, w ramach którego nierzadko pojawiają się patchworki międzykulturowe, międzywyznaniowe.
Budowanie nowej, zrekonstruowanej rodziny jest formą poszukiwania lepszej wspólnoty zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci. To poszukiwania wynikają z natury człowieka, wedle której ludzie kierują się ku drugiej osobie i w relacjach z nią rozwijają różne swoje umiejętności, szczególnie te typowo ludzkie (intelektualne i moralne). To dzieje się w sposób spontaniczny, gdyż dla człowieka ostatecznie w pełni rozwijający jest kontakt z osobami. Ponadto życie w bliskości, intymności, miłości jest bezpieczniejsze i ułatwia znoszenie codziennych trosk i obowiązków. Rodzina i bliscy to przestrzeń, która stanowi ochronę przed negatywnymi wpływami z otoczenia zewnętrznego. Niewątpliwie te zadania spełniają rodziny zrekonstruowane, o ile nie są dysfunkcjonalne.
Czynniki, które oddziałują na funkcjonowanie wielorodzinny to długość jej stażu, relacja między partnerami, wiek dzieci, doświadczenie dorosłych. Zatem im dłużej rodzina funkcjonuje, tym większa będzie stabilność i spójność. Im silniejszy związek dorosłych, tym będzie lepszym, stabilniejszym fundamentem prawidłowego procesu wychowawczego. Młodsze dzieci łatwiej adaptują się do nowej sytuacji i akceptują przybranego rodzica. Im większe rozeznanie dorosłych, świadomość nowej sytuacji dla dzieci, tym lepiej dla kształtowania nowego, wspólnego życia razem.
W rodzinach patchworkowych doświadczenie rozwodu może budować świadomość, iż relacje rodzinne wymagają podejmowania faktycznych i racjonalnych działań na rzecz relacji rodzinnych. Trwałe związki interpersonalne mogą być jedynie efektem intencjonalnego zaangażowania na rzecz ich budowania i pogłębiania. Spontaniczność (choć niekiedy bywa radosna i twórcza) w ograniczonym zakresie przyczynia się do przyszłego trwania rodzin patchworkowych. Rodzice, ale także i dzieci, stoją przed wyzwaniem określenia swoich ról i relacji, zasad wychowania oraz interpersonalnych granic. Obszarem zagospodarowania stają się także wzajemne emocje, świadomość tych emocji oraz rozwinięcie umiejętności ich przezwyciężania i akceptowania. Rodziny rekonstruowane stają się wymagającą szkołą życia, w której można gwałtownie dojrzeć i zupełnie świadomie tworzyć dobro, kierując się racjonalnością, miłością i elastycznością. Ta ostatnia przejawia się w umiejętności adaptacji do różnorakich warunków społecznych, środowiskowych, ale także w realizacji swoich potrzeb i zainteresowań. Krótko mówiąc, rodziny zrekonstruowane stoją przed szansą budowania udanych relacji i kształtowania dojrzałych osobowości. Co nie znaczy, iż są to łatwe procesy.
Wsparcie tych rodzin może przebiegać w różnoraki sposób. Jeden z nich to nie porównywanie ich do rodzin tradycyjnych. Głównie dlatego, iż mają one różne doświadczenia i historie. Ocenianie przez pryzmat jednego, „wzorcowego” modelu prowadzi do uproszczeń i niesprawiedliwych wniosków. Porównywanie takich rodzin często nie uwzględnia ich złożoności oraz wyzwań z jakimi się mierzą. Pomija tego kontekstu może bagatelizowaniem wysiłku, jaki wkładają w budowanie stabilnych relacji. Rodziny patchworkowe często wymagają większej elastyczności, komunikacji i pracy emocjonalnej, co nie powinno być oceniane jako słabość, ale jako specyfika ich funkcjonowania. Można rodzinę taką widzieć, jak kołdra uszyta z różnych kawałków materiałów, gdzie wszystkie są odmienne i na pozór do siebie nie pasują, ale gdy się je połączy w odpowiedni sposób – pozszywa nie byle jak i nie w pośpiechu – to będzie piękna. To będzie nowa historia, która potrzebuje wzajemnej cierpliwości, zrozumienia i akceptacji.
Porównania do rodzin tradycyjnych mogą także negatywnie wpływać na dzieci. Dzieci wychowujące się w wielorodzinach mogą odczuwać, iż ich rodzina jest „gorsza” lub „niepełna”, co obniża ich poczucie własnej wartości i bezpieczeństwa. Tego rodzaju przekazy sprzyjają stygmatyzacji i mogą prowadzić do wykluczenia społecznego. Dla dziecka ważniejsze od struktury rodziny jest poczucie akceptacji, stabilności i wsparcia emocjonalnego, a nie to, czy jego rodzina odpowiada określonemu wzorcowi.
Rodziny patchworkowe, podobnie jak wszystkie inne, mogą tworzyć bezpieczne, stabilne i wspierające środowisko dla swoich członków. Ich jakość nie zależy od struktury, ale od relacji, komunikacji i zaangażowania dorosłych. Porównywanie ich do rodzin tradycyjnych odwraca uwagę od tego, co w życiu rodzinnym jest najważniejsze – wzajemnego szacunku, troski i odpowiedzialności.
Rodzina i bliscy przyjaciele mogą wspierać rodziny zrekonstruowane poprzez praktyczną pomoc i emocjonalną obecność. Gotowość do wysłuchania, zainteresowanie codziennymi sprawami oraz pomoc w sytuacjach kryzysowych, takich jak choroba czy problemy wychowawcze, budują poczucie bezpieczeństwa. Ważne jest także szanowanie granic rodziny oraz nieingerowanie w jej wewnętrzne relacje bez wyraźnej potrzeby.
Istotną rolę odgrywa również szkoła i inne instytucje wychowawcze. Nauczyciele i wychowawcy, którzy rozumieją specyfikę wielorodzin, mogą lepiej reagować na potrzeby dzieci, zwłaszcza w sytuacjach emocjonalnie trudnych. Elastyczność, empatia oraz unikanie schematycznych założeń dotyczących struktury rodziny sprzyjają budowaniu poczucia akceptacji i stabilności u dziecka. Ważne jest także używanie języka niewykluczającego, który nie stygmatyzuje dzieci wychowujących się w nietradycyjnych formach rodzinnych.
Wsparcie społeczne może mieć także wymiar instytucjonalny. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne, ośrodki pomocy społecznej oraz organizacje pozarządowe mogą oferować patchworkom specjalistyczną pomoc, grupy wsparcia czy warsztaty rozwijające kompetencje wychowawcze. Dostęp do takich form pomocy pozwala rodzinom lepiej radzić sobie z trudnościami i wzmacnia ich poczucie sprawczości.
Media i przestrzeń publiczna również mają wpływ na postrzeganie wielorodzin. Rzetelne przedstawianie ich funkcjonowania, bez utrwalania stereotypów, sprzyja budowaniu społecznej akceptacji. Pokazywanie różnorodności form rodzinnych pomaga normalizować doświadczenia dzieci i dorosłych żyjących w takich strukturach.
Mając na uwadze aktualne zmiany demograficzne (wzrost mobilności, późniejsze zawieranie małżeństw, większą akceptacja rozwodów, a także zmiany w postawach wobec rodzicielstwa) wolno sądzić, iż patchworki będą przez cały czas się upowszechniały w społeczeństwach kultury zachodniej. To z kolei wpłynie na rozwój polityk wspierających różnorodność rodzin, a także na dostosowanie środowiska pracy, edukacji i opieki społecznej do ich potrzeb. W przyszłości wyzwaniem będzie najprawdopodobniej wsparcie emocjonalne i psychologiczne dla dzieci i dorosłych, które wciąż mierzą się z poczuciem straty czy lojalności wobec poprzednich relacji; tworzenie nowych zasad i kultur rodzinnych, które pozwalają integrować różne doświadczenia i oczekiwania; przełamywanie stereotypów i uprzedzeń, które przez cały czas mogą pojawiać się w niektórych środowiskach.
Kilka praktyk, działań które można podejmować w rodzinach zrekonstruowanych, by lepiej funkcjonowały to:
- Stopniowe budowanie relacji, a nie „natychmiastowa rodzina”
- Wspólne działania i aktywności, które są najważniejsze dla integracji.
- Negocjacje i kompromisy jako sposoby na rozwiązywanie większości konfliktów.
- Budowanie silnej więzi między partnerami, wypracowanie wspólnych strategii wychowawczych, redukcja konfliktu lojalności u dzieci.
- Jasny podział ról dorosłych
- Realistyczne oczekiwania i powolne budowanie relacji: stepparent jako wsparcie, a nie natychmiastowy zastępca biologicznego rodzica.
- Konsekwencja i kooperacja rodziców (biologicznych i nowego partnera) w kwestiach zasad wychowawczych, rutyn i granic.
- Dostęp do mediacji i poradnictwa rodzinnego w okresie przejściowym.
- Uregulowanie prawne tam, gdzie jest to potrzebne (np. pełnomocnictwa medyczne, adopcja), aby uniknąć problemów w sytuacjach kryzysowych.
Zachęcamy do pobrania artykułu poniżej.
