Struktura społeczeństwa XXI wieku przechodzi szereg dynamicznych zmian tj. cyfryzacja, zwiększona mobilność, globalizacja, redefinicję pojęcia rodziny czy nacisk na indywidualizm jednostki. Stanowi to wyzwanie dla tradycyjnego modelu rodziny, który oparty został na małżeństwie oraz bezpośrednich więzach biologicznych. Wzrost ilości rozwodów, rozpowszechnienie partnerstwa w postaci konkubinatu czy kohabitacji oraz tworzenia tzw. patchworków nadszarpnęło te podstawy. Zjawiska te, w połączeniu ze świadomym odrzuceniem dotychczasowych schematów postępowania, narzucają pytanie o współczesną definicję bliskości więzi międzyludzkich.
Relacje z bliskimi są niezastąpionym elementem ludzkiego życia. Tworzą one bezpieczną przestrzeń, w której można odnaleźć zrozumienie, wsparcie oraz wytchnienie. Na przestrzeni lat funkcje te zostawały z założenia spełniane przez rodzinę oraz istniejące w niej biologiczne więzi. Z jednej strony były one czymś stałym – tworzyły się one naturalnie, bezpośrednio włączając dzieci w ich system. Z drugiej jednak nie dawały one wolności wyboru. Nikt nie jest w stanie wybrać, w której rodzinie
przyjdzie mu się urodzić, a następnie wychować. Mogło to rodzić problem w momencie, gdy taka grupa społeczna okazywała się niewydolna lub nie potrafiła okazać zrozumienia członkowi rodziny, niepasującemu do otaczającego środowiska.
Wzrost świadomości społecznej i ułatwienie kontaktów międzyludzkich przyczyniły się do wzrostu w ostatnich latach zjawiska tworzenia „rodzin emocjonalnych” lub inaczej „rodzin z wyboru” (ang. chosen family). W tych modelach relacje pomiędzy członkami nie są odgórnie narzucone, nie wynikają z biologii. Powstają one pomiędzy ludźmi, którzy chcą stworzyć dogodną dla siebie sieć wsparcia, bliskości i wzajemności. Pozwalają one na spełnienie tych podstawowych potrzeb, gdy okazuje się to niemożliwe w ramach rodziny tradycyjnej.
W kontekście tym nasuwa się więc pytanie: czy więzi biologiczne wciąż mają najważniejsze znaczenie dla funkcjonowania rodziny i dobrostanu jej członków? A może to więzi emocjonalne, funkcjonalne, wybrane w sposób świadomy wysuwają się na pierwszy plan?
1.Definicje i ramy pojęciowe.
Rodzinę tradycyjną należy rozumieć jako grupę osób powiązanych więzami krwi lub małżeństwa. Najprościej ujmując, tworzą ją mąż, żona oraz ich biologiczne potomstwo. Więzi tworzone w takim środowisku powstają naturalnie, w ramach biologicznych zależności.
W literaturze współczesnej coraz częściej można natomiast spotkać pojęcia takie jak „fictive kinship” (fikcyjne pokrewieństwo) oraz „chosen family” (rodzina z wyboru). Opisują one relacje rodzinne, które nie wynikają z zależności biologicznych lub małżeńskich. Rodzina z wyboru odnosi się do więzi, które zostały zawarte świadomie, na przykład przyjaźni, partnerstwa czy relacji wspólnotowych. W praktyce spełniają one bardzo podobne funkcje do rodzin biologicznych – wsparcie, opiekę oraz poczucie przynależności.
Fikcyjne pokrewieństwo nazywa się również inaczej: rytualnym, obrzędowym, sztucznym lub pseudopokrewieństwem. Przybiera ono różne postaci w zależności od społeczeństwa, w którym funkcjonuje. Przykładem może być rozszerzone rodzicielstwo (chrzestni), braterstwo (w zakonie), ale też adopcja dzieci czy rodzicielstwo osób LGBT.
Badania przeprowadzone przez Kim i Feyissa wśród migrantów ze środowiska LGBT wykazało, iż wiele osób uważa więzi stworzone z wybranymi bliskimi za znacznie ważniejsze niż relacje z rodziną biologiczną. Co więcej, te drugie często kojarzyły się z lękiem oraz zagrożeniem. Pokazuje to, iż „rodzina” może wykraczać poza pokrewieństwo.
2.Historyczne i kulturowe zmiany pojęcia „rodzina”.
Dynamiczne zmiany współczesnego świata wpływają również na szeroko pojętą rodzinę: spadek ilości małżeństw, wzrost zjawiska kohabitacji, rodziny patchworkowe, mobilność czy coraz częściej podnoszony temat związków partnerskich. To, czym jest rodzina, kto do niej należy, jakie są jej podstawy, nie jest już tak oczywiste. W modelu tradycyjnym więzi biologiczne pełniły funkcję fundamentu. Gwarantowały wsparcie, dziedziczenie oraz opiekę. W dzisiejszych realiach kwestionuje się jednak ich znaczenie.
Ludzie coraz częściej decydują się na tworzenie sieci wsparcia, które nie są zależne od pokrewieństwa. Mogą być to przyjaciele, partnerzy czy jacykolwiek inni bliscy spoza kręgu biologicznego. Mają one za zadanie spełnić potrzeby emocjonalne oraz funkcjonalne. Wybór taki może być spowodowany brakiem zrozumienia w rodzinie tradycyjnej, niemożnością spełniania przez nią specyficznych oczekiwań czy choćby jej nieobecności.
Tab. 1. Zmiana rozumienia pojęcia „rodziny” na przestrzeni XX i XXI wieku
| Aspekt | Rodzina XX wieku (tradycyjny model) | Rodzina XXI wieku (współczesny model) |
| Podstawa więzi | Pokrewieństwo biologiczne, małżeństwo | Wspólnota emocjonalna, relacje z wyboru |
| Dominujący model | Nuklearny (rodzice + dzieci) | Zróżnicowany: patchworkowy, partnerski, z wyboru |
| Rola społeczna | Utrzymanie ciągłości rodu, obowiązek wychowawczy | Rozwój osobisty, wsparcie emocjonalne, wspólne wartości |
| Hierarchia | Patriarchalna, o silnej strukturze władzy | Partnerska, oparta na dialogu i współdecydowaniu |
| Trwałość relacji | Wysoka, oparta na normach i obowiązku | Zmienna, zależna od jakości i satysfakcji emocjonalnej |
| Wartości centralne | Wierność, obowiązek, poświęcenie | Autentyczność, zaufanie, wolność bycia sobą |
| Postrzeganie więzi biologicznych | Fundament tożsamości i przynależności | Jedna z możliwych form więzi, często uzupełniana emocjonalnymi |
| Nowe zjawiska | Nieliczne rozwody, tabu wokół odmiennych modeli | Rodziny patchworkowe, związki partnerskie, rodziny z wyboru |
3.Co daje więź biologiczna, a co więź emocjonalna?
Pomimo pewnego kryzysu więzi biologicznych wciąż niosą one ze sobą konkretne funkcje, które nie zawsze są możliwe do spełnienia w ramach rodziny z wyboru: dziedziczenia, prawne zobowiązania, ciągłość pokoleń, symbolika pokrewieństwa. Oczywiście zdrowe relacje z krewnymi mogą również tworzyć bardzo sprawne i bezpieczne sieci wsparcia, w których członkowie mogą czuć się zrozumiani, a ich potrzeby emocjonalne zostają spełnione. Więzi tworzone z wyboru dają jednak często większą akceptację, empatię i bliskość, szczególnie w przypadku osób stygmatyzowanych lub nieakceptowanych przez swoje naturalne środowisko.
Analiza Kim i Feyissa pokazała, iż relacje osób wykluczanych z biologicznymi członkami rodzin mogły przynosić ból oraz lęk. Dobrowolnie tworzone więzi natomiast stanowiły bezpieczne schronienie. Inne badanie przeprowadzone wśród kobiet ze środowiska LGBT wykazało, iż tworzenie rodziny z wyboru korelowało z niższym poziomem objawów depresyjnych. Sugeruje to, iż tworzenie funkcjonalnych więzi może odgrywać znaczącą rolę ochronną ogólnego dobrostanu człowieka.
Choć więzi biologiczne mają dalej ogromne znaczenie i mogą tworzyć bezpieczną przestrzeń rozwoju, to jej funkcjonalną rolę mogą uzupełniać, a czasem choćby całkowicie zastępować więzi wybrane.
Tab. 2. Porównanie więzi biologicznych i emocjonalnych w kontekście funkcjonowania rodziny
| Aspekt | Więzi biologiczne | Więzi emocjonalne (rodzina z wyboru) |
| Podstawa relacji | Pokrewieństwo, wspólne geny, prawo rodzinne | Wzajemny wybór, bliskość emocjonalna, wspólne wartości |
| Trwałość | Zazwyczaj trwała, wynikająca z urodzenia | Zależna od jakości relacji i zaangażowania stron |
| Funkcje opiekuńcze | Często formalne, wynikające z obowiązku | Oparte na dobrowolności i emocjonalnym wsparciu |
| Rola w kryzysie | Zapewnienie pomocy materialnej i organizacyjnej | Zapewnienie wsparcia emocjonalnego i akceptacji |
| Ograniczenia | Możliwy brak zrozumienia lub konflikty pokoleniowe | Brak uznania prawnego i wsparcia instytucjonalnego |
| Znaczenie dla zdrowia psychicznego | Poczucie bezpieczeństwa, zakorzenienia | Poczucie akceptacji, tożsamości i autonomii |
| Przykłady | Rodzice, rodzeństwo, dziadkowie | Przyjaciele, partnerzy, wspólnoty wsparcia, „wybrana rodzina” |
4.Wpływ więzi na zdrowie i dobrostan człowieka.
To, w jaki sposób wyglądają relacje z najbliższymi, ma determinujący wpływ na zdrowie psychiczne oraz fizyczne. Dostęp do sprawnej sieci wsparcia społecznego, niezależnie czy w ramach rodziny biologicznej, czy relacji z wyboru, redukuje stres, skraca okres choroby oraz polepsza ogólne samopoczucie jednostki. W przypadku rodzin emocjonalnych, ich funkcjonalność oraz jakość więzi wynika przede wszystkim ze wzajemnej i dobrowolnej bliskości. Nie ma w nich przymusu.
Tworzenie relacji z osobami niespokrewnionymi może zastąpić te biologiczne, tworząc przy tym bezpieczne środowisko, redukujące stres i dające poczucie stabilności. Więzi rodzin tradycyjnych wydają się jednak wciąż znacznie trwalsze od tych emocjonalnych. Badania nad połączeniami telefonicznymi wykazały, iż czas oraz częstotliwość komunikacji są wyższe niż w przypadku innych relacji.
Pokazuje to, iż oba typy więzi w praktyce mają znaczenie dla zdrowia oraz dobrostanu. Mogą one natomiast różnić się swoimi funkcjami oraz mechanizmem działania, uzupełniać się lub całkowicie zastępować.
5.Kinship care, rodziny LGBT, migranci.
W przypadku opieki krewniaczej (kinship care) relacje biologiczne pomiędzy członkami rodziny są podtrzymane. Dzieci nie są natomiast wychowywane przez swoich biologicznych rodziców, tylko innych krewnych. W sytuacjach tych, pomimo więzów krwi, członkowie rodziny znajdują się w całkowicie nowych warunkach. Grupa taka może spełniać swoją funkcję, ale często wymaga dodatkowego wsparcia z zewnątrz, szczególnie jeżeli zmiana opiekunów poprzedzona jest traumatycznym wydarzeniem.
W przypadku osób LGBT oraz migrantów więzi z rodziną biologiczną mogą być bardzo osłabione lub choćby zerwane z powodu stygmatyzacji czy dużej odległości. W takim wypadku relacje z wyboru stanowią ich substytut, odgrywając kluczową rolę w zapewnianiu wsparcia emocjonalnego i funkcjonalnego. Era globalizacji oraz mobilności ułatwia odnajdowanie osób, które pozwalają na stworzenie rodziny emocjonalnej – uzupełnienia lub alternatywy dla więzi biologicznych.
6.Podsumowanie i rekomendacje.
Choć więzi biologiczne przez cały czas mają ogromne znaczenie w utrzymywaniu ogólnego dobrostanu człowieka, to współczesny świat pozwala, aby to relacje emocjonalne i funkcjonalne coraz częściej decydowały o zdrowiu oraz wsparciu. Rosnący indywidualizm, mobilność oraz zmiany kulturowe nakłaniają do zmiany rozumowania pojęcia rodziny, rozszerzenia go poza relacje krwi. Więzi budowane z wyboru, świadomie pielęgnowane w codziennym życiu mogą dziś stanowić realną alternatywę i uzupełnienie rodziny tradycyjnej. Mówiąc o najbliższych, należy więc traktować relacje biologiczne oraz emocjonalne na równym poziomie.
W świecie, gdzie migracje, różnorodność orientacji i stylów życia staje się codziennością, to jakoś relacji, a nie ich formalny charakter będzie decydował o trwałości i wpływie na dobrostan. Nie należy jednak traktować rodziny emocjonalnej jako zaprzeczanie biologicznej, a jej rozwinięcie, dostosowanie do współczesnych oczekiwań oraz realiów. Wspólna troska, empatia i zaangażowanie okazują się bowiem dużo silniejszym spoiwem, niż same więzy krwi i geny.
Zachęcamy do pobrania artykułu poniżej.
