Prezes Naczelnej Rady Lekarskiej Łukasz Jankowski zwrócił uwagę na niepewność odnośnie do stanu prawnego dotyczącego przesłanek legalnej aborcji oraz na wynikające z tego konsekwencje, zarówno dla środowiska lekarskiego, jak i dla osób korzystających ze świadczeń opieki zdrowotnej.
Odpowiadając na sformułowane wątpliwości, Rzecznik Praw Obywatelskich opisał kilka kwestii – streszczamy je.
Zgodnie z art. 4a ust. 1 ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży przerwanie ciąży może być dokonane wyłącznie przez lekarza, gdy ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej lub gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, iż ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego.
W wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. (sygn. akt K 1/20) zakwestionowano możliwość dokonania aborcji w sytuacji, gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu.
Wyrok ten został opublikowany w Dzienniku Ustaw, co spowodowało uchylenie przepisu wskazanego w jego sentencji. W obecnym stanie prawnym nie istnieje procedura pozwalająca na zaskarżenie czy podważenie tego wyroku w sposób, który prowadziłby do „odżycia” normy uznanej w tym wyroku za niekonstytucyjną.
Okolicznością, która nie może być jednak pominięta w ocenie skutków tego wyroku, jest fakt, iż został on wydany z udziałem trzech osób nieuprawnionych do orzekania. Potwierdził to Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z 14 grudnia 2023 r. w sprawie M.L. p. Polsce (skarga nr 40119/21).
Wyrok ten powoduje obowiązek jego wykonania po stronie organów władzy publicznej, w tym może mieć wpływ na praktykę orzeczniczą sądów powszechnych. Należy bowiem zwrócić uwagę, iż „Z mocy art. 19 i art. 32 Konwencji sądy powszechne i SN są związane dokonaną przez ETPCz prawną kwalifikacją konkretnego stanu faktycznego jako naruszenia praw podmiotowych. Z kolei z mocy art. 46 ust. 1 Konwencji sądy powszechne i SN zobowiązane są zmierzać w ramach przysługujących im kompetencji do wyeliminowania tak zakwalifikowanego stanu z obrotu prawnego i przywrócenia stanu sprzed naruszenia tak dalece, jako to możliwe” (M. Ziółkowski, Wyrok ETPCz jako podstawa wznowienia postępowania cywilnego, EPS 2011, nr 9, s. 4-11).
Na możliwość kwestionowania skutków prawnych orzeczeń TK wydanych w składzie nieodpowiadającym wymogom określonym przez ETPC rzecznik wskazywał już wcześniej w kontekście wyroku z 7 maja 2021 r. w sprawie Xero Flor p. Polsce (skarga nr 4907/18). RPO podkreślał, iż obowiązkiem wszystkich organów państwa polskiego, w tym rządu, jest wyeliminowanie ryzyka wystąpienia tego typu następstw.
W konsekwencji orzeczenie w sprawie M.L. p. Polsce powinno być uwzględniane także przez sądy powszechne, w szczególności w kontekście spraw karnych, w których oskarżonemu zarzuca się popełnienie jednego z przestępstw stypizowanych w art. 152 § 1-3 Kodeksu karnego. Może to mieć znaczenie zwłaszcza w razie przypisania na tej podstawie odpowiedzialności karnej lekarzowi dokonującemu przerwania ciąży, kiedy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu. Jedną z naczelnych zasad odpowiedzialności karnej jest gwarancja, zgodnie z którą czyn zabroniony prawem karnym powinien być określony ustawą (zasada nullum crimen sine lege). Zasada ta oznacza, iż penalizacja danego zachowania powinna być dokonana w procedurze niebudzącej jakichkolwiek wątpliwości co do jej legalności. W analizowanej sprawie zakres karalności czynów związanych z przerwaniem ciąży jest aktualnie ukształtowany nie ustawą, ale wyrokiem TK, który został wydany w składzie zakwestionowanym przez orzeczenie ETPC.
Okoliczność ta nie pozostaje bez znaczenia z punktu widzenia zasady nullum crimen sine lege, która powinna być uwzględniana i stosowana przez sądy, w tym sądy karne.
W konkretnym stanie faktycznym wyrok ETPC mógłby zostać zastosowany przez sąd karny w taki sposób, iż sąd uznałby, iż dokonanie czynu, którego karalność wynika z tego wyroku TK, nie skutkuje odpowiedzialnością karną.
Wyrok ETPC winien być uwzględniany także przez sądy cywilne, rozpatrujące sprawy z zakresu nienależytego wykonania umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej. Uwaga ta aktualna będzie także po ewentualnej zmianie rozporządzenia ministra zdrowia z 8 września 2015 r. w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, zgodnie z propozycją minister.
Stan prawny dotyczący zasad wykonywania legalnych zabiegów aborcji może w praktyce rodzić wątpliwości i prowadzić do pojawiania się w przestrzeni publicznej różnych, często sprzecznych interpretacji dotyczących przesłanek legalnego przerywania ciąży. Sytuacja ta jest niekorzystna przede wszystkim z perspektywy pacjentek, które wciąż pozostają w niepewności co do warunków, w których mogą skorzystać z zabiegu w Polsce.
Także z perspektywy lekarzy jest to stan wysoce niepożądany. Lekarze dokonujący aborcji na podstawie przesłanki embriopatologicznej – niezależnie od wskazanego stanowiska dotyczącego skutków wyroków ETPC dla praktyki orzeczniczej sądów powszechnych – pozostają w stanie niepewności co do zakresu odpowiedzialności karnej. W sytuacji zaś bezpodstawnego odmówienia wykonania zabiegu mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności odszkodowawczej i dyscyplinarnej. Konsekwencje finansowe mogą też spotkać podmioty lecznicze.
Wskazuje to na bezwzględną konieczność podjęcia interwencji legislacyjnej, tak aby zarówno pacjentki, jak i lekarze nie mieli żadnych wątpliwości, w jakich sytuacjach aborcja jest w Polsce legalna.
Rzecznik będzie monitorował implementację omawianego wyroku ETPC przez organy władzy publicznej, w tym sądy.
Udostępniamy pismo w całości.
