Prehabilitacja jest terminem, który kojarzymy z rehabilitacją, i słusznie. O ile rehabilitacja jest szeregiem działań, które mają za zadanie przywrócić sprawność fizyczną po operacji, o tyle prehabilitacja dotyczy tego, co dzieje się przed zabiegiem operacyjnym lub obciążającym leczeniem.
Według definicji, prehabilitacja to kompleksowe działania, które mają na celu poprawę ogólnego stanu zdrowia i samopoczucia pacjenta przed planowanym leczeniem operacyjnym, ale także np. onkologicznym. Do czynników zależnych od pacjenta, zmniejszających ryzyko powikłań związanych z leczeniem, należą m.in.: dobra sprawność fizyczna, adekwatne odżywianie, motywacja, optymalizacja chorób współistniejących, brak aktywnych nałogów. Spełnienie tych warunków jest konieczne, aby przeciwdziałać spodziewanemu stresowi związanemu z operacją, Ryc. 1 (1).
Samo pojęcie „prehabilitacja”, oddające istotę wczesnej profilaktycznej rehabilitacji, powstało już w latach 40. XX wieku, początkowo dotycząc przygotowań sportowców. Następnie stosowane było jako przygotowanie pacjentów do operacji ortopedycznych, w tej chwili dotyczy szeroko pojętej chirurgii i onkologii (2).
Poprawa efektów leczenia poprzez: ćwiczenia przygotowujące do zabiegu, odpowiednie żywienie, wsparcie kondycji psychicznej i eliminację używek wskazuje, iż prehabilitacja prowadzi do zmniejszania powikłań po zabiegach pooperacyjnych, Ryc.2 (3).
Ryc.1. Elementy prehabilitacji
Celem upowszechnienia konkretnych zaleceń prehabilitacyjnych wśród polskich lekarzy, w 2023 r. zostały utworzone i opublikowane polskie „Rekomendacje w zakresie stosowania prehabilitacji, czyli kompleksowego przygotowania pacjenta do zabiegu operacyjnego”(1).
Obecnie pacjent zakwalifikowany do zabiegu planowego w Polsce, uzyskuje termin operacji za co najmniej kilka tygodni. Jest to czas, który należy przeznaczyć właśnie na działania prehabilitacyjne. Tym bardziej, iż wg dostępnych badań optymalny czas prehabilitacji powinien wynosić co najmniej cztery tygodnie, z wydłużeniem do sześciu lub choćby ośmiu tygodni, jeżeli pozwala na to choroba podstawowa. Jest to czas, w którym pacjent powinien (jeśli tego wymaga), zostać skierowany do odpowiednich specjalistów, aby jak najlepiej przygotować się do zabiegu.
Ryc.2. Czas trwania i etapy prehabilitacji (1)
Z jakiej pomocy i wskazówek może zatem skorzystać pacjent?
- Wsparcie żywieniowe
W przeprowadzonych analizach u niedożywionych pacjentów w porównaniu z dobrze odżywionymi chorymi częściej występowały powikłania zakaźne, zaburzenia rytmu serca, przedłużone gojenie ran. Obecnie, jeżeli pacjent jest niedożywiony, chirurg i anestezjolog mają prawo odmówić przeprowadzenia planowego zabiegu i odroczyć go o kilka tygodni, do czasu poprawy stanu pacjenta. Aby uniknąć takiej sytuacji, należy wcześniej zadbać o odpowiedną podaż składników odżywczych. W przypadku pacjentów z nieswoistymi zapalnymi chorobami jelit niedożywieniu sprzyjają dodatkowo zaburzenia wchłaniania. W tej sytuacji warto skorzystać z porady dietetyka, aby zaplanować dietę i suplementację w odpowiedni sposób, z uwzględnieniem samej choroby, jak i stosowanych leków.
- Właściwe ćwiczenia fizyczne
Każdy pacjent przygotowywany do zabiegu powinien wiedzieć o znaczeniu aktywności fizycznej w zakresie podstawowym, zgodnej z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), czyli co najmniej 150–300 minut aerobowej aktywności fizycznej o umiarkowanej intensywności w tygodniu lub co najmniej 75–150 minut aerobowej aktywności fizycznej o dużej intensywności w tygodniu (w przypadku pacjentów tolerujących taką intensywność) i/lub trening oporowy, zwiększający siłę mięśniową, który powinien być realizowany dwa razy w tygodniu lub częściej oraz ćwiczenia stymulujące koordynację, szczególne u osób starszych (4). Są to zalecenia, które u wielu pacjentów muszą zostać zmodyfikowane, w zależności od ich stanu zdrowia. W tym zakresie pomaga doświadczony fizjoterapeuta, który dobiera odpowiednie ćwiczenia.
- Wsparcie psychologiczne
Wiadomo z przeprowadzonych badań, iż czynniki psychologiczne mają wpływ na wyniki zabiegów chirurgicznych, zarówno w perspektywie krótko-, jak i długoterminowej. Przedoperacyjny lęk, depresja i niskie poczucie własnej skuteczności są związane z gorszymi fizjologicznymi wynikami chirurgicznymi i niższą pooperacyjną jakością życia, powodują także większe zapotrzebowanie na środki przeciwbólowe po operacji(5, 6).
Osoby chorujące na chorobę Leśniowskiego-Crohna lub wrzodziejące zapalenie jelita grubego są niestety kilkukrotnie bardziej narażone na wystąpienie objawów lękowych lub depresyjnych niż osoby w tym samym wieku bez chorób przewlekłych. Dzieje się tak m.in. dlatego, iż każde zaostrzenie choroby, zwłaszcza ciężkie i związane z koniecznością hospitalizacji, jest trudnym doświadczeniem emocjonalnym. Jednocześnie w przypadku nieswoistych zapalnych chorób jelit stres sprzyja nasileniu dolegliwości za strony przewodu pokarmowego. Powoduje to często poczucie przebywania w „błędnym kole” objawów fizycznych i stresu (7).
W tej sytuacji konsultacja z psychologiem może być potrzebna, ze względu na konieczność rozpoznania powyższych objawów oraz szybkiego i skutecznego zareagowania na nie. Ponadto nauka technik radzenia sobie ze stresem jest oceniania jako przydatna przez większość pacjentów (5) (Ryc.3). Poprawa stanu emocjonalnego sprzyja także współpracy pooperacyjnej z lekarzami, pielęgniarkami oraz rehabilitantami.
- Eliminacja nałogów
Należy dążyć do tego, aby co najmniej 4–6 tygodni przed zabiegiem zrezygnować z palenia papierosów i picia alkoholu jako istotnych czynników zwiększających ryzyko powikłań(1).
Palenie papierosów m.in. nasila niedotlenienie tkanek, zwiększa ciśnienie tętnicze krwi i opór naczyń krwionośnych, zwiększa ryzyko nowotworów, zapaleń płuc, a także spowalnia gojenie ran. Dodatkowo utrudnia prowadzenie znieczulenia podczas operacji oraz zwiększa ryzyko trudności z oddychaniem po operacji (8).
Z kolei przewlekłe picie alkoholu może prowadzić do pogorszenia funkcji wątroby, co utrudni prowadzenie znieczulenia, a zespół odstawienny po operacji może doprowadzić do ciężkiego pogorszenia stanu zdrowia (9).
Podsumowując, warto mieć świadomość, jak ważne jest przygotowanie do operacji, co sami możecie Państwo robić od momentu, gdy usłyszycie, iż jest ona wskazana do czasu zabiegu. w tej chwili są już prowadzone konsultacje prehabilitacyjne dla pacjentów (także online), a niebawem pojawi się także poradnik w tym zakresie przeznaczony dla Państwa.
Cytując prof. Tomasza Banasiewicza, świetnego chirurga i propagatora prehabilitacji w Polsce: „Operacja jest dla naszego organizmu jak wyprawa w kosmos, i tak jak do wyprawy w kosmos, trzeba się do niej dobrze przygotować”.
dr n.med. Dagmara Bogdanowska-Charkiewicz
Przewodnicząca Sekcji Żywienia Klinicznego i Metabolizmu
Polskiego Towarzystwa Gastroenterologicznego
Piśmiennictwo:
- Banasiewicz T, Kobiela J, Cwaliński J, Spychalski P, Przybylska P, Kornacka K, et al. Recommendations on the use of prehabilitation, i.e. comprehensive preparation of the patient for surgery. Pol Przegl Chir. 2023;95(4):62-91.
- Spain J. Prehabilitation. Clin Sports Med. 1985;4(3):575-85.
- Sibley D, Chen M, West MA, Matthew AG, Santa Mina D, Randall I. Potential mechanisms of multimodal prehabilitation effects on surgical complications: a narrative review. Appl Physiol Nutr Metab. 2023;48(9):639-56.
- Abel R, Zoth N, Wilke C, Schmidt T. [Exercise-Based Prehabilitation In Orthopaedics, Cardiology And Oncology]. Rehabilitation (Stuttg). 2024;63(1):51-64.
- Wynne B, McHugh L, Gao W, Keegan D, Byrne K, Rowan C, et al. Acceptance and Commitment Therapy Reduces Psychological Stress in Patients With Inflammatory Bowel Diseases. Gastroenterology. 2019;156(4):935-45.e1.
- Aglio LS, Mezzalira E, Mendez-Pino L, Corey SM, Fields KG, Abbakar R, et al. Surgical Prehabilitation: Strategies and Psychological Intervention to Reduce Postoperative Pain and Opioid Use. Anesth Analg. 2022;134(5):1106-11.
- Barberio B, Zamani M, Black CJ, Savarino EV, Ford AC. Prevalence of symptoms of anxiety and depression in patients with inflammatory bowel disease: a systematic review and meta-analysis. Lancet Gastroenterol Hepatol. 2021;6(5):359-70.
- Wong J, Lam DP, Abrishami A, Chan MT, Chung F. Short-term preoperative smoking cessation and postoperative complications: a systematic review and meta-analysis. Can J Anaesth. 2012;59(3):268-79.
- Oppedal K, Møller AM, Pedersen B, Tønnesen H. Preoperative alcohol cessation prior to elective surgery. Cochrane Database Syst Rev. 2012(7):CD008343.
