Praca z uczniem zagrożonym niedostosowaniem społecznym

W polskich szkołach, każdego dnia nauczyciele udzielają pomocy psychologiczno-pedagogicznej tysiącom uczniów. Wśród nich znajdują się uczniowie zagrożeni niedostosowaniem społecznym. Jak rozpoznać, iż nasz podopieczny może potrzebować właśnie takiej pomocy i jak jej udzielić?

Uczeń zagrożony niedostosowaniem społecznym – czym się charakteryzuje?

Zagrożenie niedostosowaniem społecznym oznacza trudności w funkcjonowaniu społecznym, z którymi walczy młody człowiek, i które rzutują na jego zdolność do nawiązywania relacji i uczenia się. Trudności te mogą przejawiać się w:

• obniżonym poczuciu własnej wartości, niepewności,
• zmniejszonej motywacji do działania, obniżonej wytrwałości, trudnościach w radzeniu sobie z niepowodzeniami,
• częstszych niż u rówieśników wybuchach złości lub lęku,
• trudnościach we wchodzeniu w relacje, nadmiernym zahamowaniu lub przeciwnie – impulsywności; unikaniu rówieśników, podporządkowywaniu się im albo tendencji do dominacji, konfliktowości,
• odmowie wykonywania poleceń, postawie „na nie”, zachowaniach o cechach buntowniczych,
• nieprzestrzeganiu norm,
• dezorganizowaniu zajęć.

Przy bardziej nasilonych trudnościach może dochodzić do:

• agresji werbalnej i fizycznej,
• niszczenia cudzej i wspólnej własności,
• opuszczania zajęć,
• zachowań ryzykownych i niebezpiecznych, takich jak korzystanie z alkoholu, papierosów lub innych używek.

Powyższe objawy składają się na spektrum problemów i mogą występować z różnym natężeniem u każdego ucznia, sytuując się na kontinuum przeciwstawnych cech – od wycofania do dominacji, od zahamowania do impulsywności. Ich wspólnym mianownikiem jest fakt, iż stopień nasilenia objawów utrudnia uczniowi funkcjonowanie w zespole klasowym. Zachowania ucznia są przejawem doświadczanych trudności, za którymi może stać szereg różnorodnych uwarunkowań:

• niekorzystne doświadczenia w środowisku rodzinnym lub rówieśniczym,
• doświadczenie traumy, zaburzenia więzi,
• wady wrodzone, urazy, przebyte choroby, płodowy zespół alkoholowy.

Jak pomóc uczniowi zagrożonemu niedostosowaniem społecznym?

Zagrożenie niedostosowaniem społecznym cechuje się niejednorodnością przyczyn i objawów, jednak w przypadku każdego ucznia warunkiem skutecznej pomocy jest zrozumienie doświadczanych przez niego trudności. Nauczyciel nie musi i nie powinien być osamotniony w tym zadaniu:

• duże znaczenie ma kooperacja z rodzicami: rozmowa z opiekunami – jeżeli wykazują taką wolę i możliwości, co w przypadku uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym nie zawsze występuje – dostarczy informacji o funkcjonowaniu ucznia w domu, jego zainteresowaniach, sposobie spędzania wolnego czasu, o tym, co go niepokoi, irytuje, a co motywuje;
• wsparcia może udzielić szkolny specjalista;
• można skierować ucznia na badanie do poradni psychologiczno-pedagogicznej;
• zawsze warto upewnić się, czy podstawowa przyczyna trudności ucznia nie leży w uwarunkowaniach o podłożu organicznym lub neurobiologicznym, takich jak choroby/uszkodzenia OUN, zaburzenia metaboliczne, czy zespół nadpobudliwości psychoruchowej.

Rozpoznanie zagrożenia niedostosowaniem społecznym skutkuje wydaniem orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego i nakłada na szkołę obowiązek opracowania wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia oraz indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego. Jednocześnie uzyskanie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego wyposaża nauczycieli we wskazówki do pracy z uczniem oraz poszerza możliwości współpracy z instytucjami w środowisku lokalnym, np. poradniami specjalistycznymi, poradniami zdrowia psychicznego, świetlicami środowiskowymi, klubami osiedlowymi, policją czy sądem

Przykładowe zajęcia dla uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym:

• zajęcia z psychologiem, poza szkołą – psychoterapia indywidualna lub grupowa,
• socjoterapia,
• arteterapia,
• terapia zajęciowa,
• trening umiejętności społecznych.

Jak pracować z uczniem z niedostosowaniem społecznym?

W publikacjach poświęconych niedostosowaniu społecznemu opracowanych przez ekspertów i praktyków znajdziemy przykładowe wskazówki:

• zbudowanie relacji z uczniem – to wymaga czasu,
• odwoływanie się do ustalonych zasad, praca na kontrakcie,
• dostrzeganie pozytywnych zachowań (fachowcy zwracają uwagę, iż nie zawsze warto chwalić ucznia o utrwalonych zaburzeniach zachowania na forum klasy, warto okazać uznanie na osobności),
• jeśli ruchliwość ucznia wynika z adekwatności jego układu nerwowego – akceptowanie ruchu, który nie przeszkadza innym, wykorzystywanie niewerbalnych sygnałów, wcześniej umówionych z uczniem, pomagających mu się wyciszyć i skupić na zajęciach, np. stanięcie obok, wskazanie miejsca w podręczniku,
• modelowanie adekwatnych zachowań, angażowanie sytuacji uczących różnych doświadczeń społecznych, np. gry planszowe, prezentacje, zawody sportowe,
• wykorzystywanie zainteresowań ucznia.

Bibliografia:

• J. Rafał-Łuniewska, Uczeń zagrożony niedostosowaniem społecznym w szkole ogólnodostępnej, zasoby Ośrodka Rozwoju Edukacji, https://ore.edu.pl/wp-content/plugins/download-attachments/includes/download.php?id=24371 , dostęp z dnia 07.09.2025
• J. Pyżalski, Nauczyciel-uczniowie. Dwa spojrzenia na dyscyplinę w klasie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007
• https://amisns.edu.pl/strategie-radzenia-sobie-w-sytuacjach-trudnych-wychowawczo-jak-budowac-zaangazowanie-uczniow-i-uczennic-relacja-ze-spotkania-z-prof-uam-dr-hab-jackiem-pyzalskim/, dostęp z dnia 07.09.2025

Autor: Urszula Wesół – pedagog specjalny, terapeuta pedagogiczny

Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli