Pluralizm społeczno-kulturowy i rodziny wielopokoleniowe

2. Pluralizm społeczno-kulturowy a rodzina wielopokoleniowa

Jakie są konsekwencje pluralizmu społeczno-kulturowego dla funkcjonowania rodzin wielopokoleniowych? Przede wszystkim konieczne jest, aby być świadomym, iż ów pluralizm istnieje i aktualnie jest zasadniczym klimatem społeczno-kulturowym, w którym wszystkie rodziny (również te) żyją. Nie ma możliwości, aby funkcjonowały poza nim. Członkowie rodzin wielopokoleniowych muszą nauczyć się żyć w nim i jest to zadanie dla wszystkich generacji, które taką rodzinę tworzą. To jest ich naturalne środowisko społeczne, w którym rodzina wielopokoleniowa będzie jedną z form życia razem. Nie będzie ani uprzywilejowana ani dyskryminowana. Obok niej będą istniały jeszcze inne formy codziennego życia – rodziny dwupokoleniowe, zrekonstruowane, nomadyczne, bezdzietne, związki jednopłciowe, czy żyjący w pojedynkę lub rozwiedzeni. One także nie będą uprzywilejowane lub dyskryminowane. Ich przetrwanie, upowszechnienie wymaga promowania każdej z nich, pokazywania jako atrakcyjnej i rywalizacji między nimi o zwolenników. Również, dlatego, iż w społeczeństwie pluralistycznym istnieje możliwość czasowego wchodzenia w relacje z drugą osobą lub możliwość życia bez konieczności zakładania rodziny. Wspieranie, popularyzowanie rodzin wielopokoleniowych nie tylko jest konieczne, aby ten model życia był obecny w życiu społecznym, ale również po, to, aby pozyskiwać dla nich różne formy wsparcia. Upowszednienie ich walorów i trudności z jakimi mogą się borykać, jest też okazją do tego, aby różne podmioty (rządowe, samorządowe, trzeciego sektora itd.) opracowały dla tych rodzin adekwatne programy społeczne bądź pomocowe. Szczególnie, iż w Polsce (dane z CBOS z 2019 roku) 22% rodzin żyje w rodzinach wielopokoleniowych. Nie jest to niski odsetek, jest to druga najczęściej występująca w Polsce forma życia i dodatkowo jest trwała. Utrzymuje się od 2008 roku. Co więcej, 32% Polaków postrzega rodzinę wielopokoleniową, jako najlepszą dla siebie strukturę i chciałoby w niej żyć. Te opinie zyskują zwolenników (regularny wzrost o 6% od 2008 roku).

Członkowie rodzin wielopokoleniowych równocześnie są zobligowani do postrzegania siebie jako twórcy życia i rodzinnych relacji. Jest konieczne dla ich pomyślnego trwania, aby patrzyli na swoją rodzinę jako na wartość, o realizację której należy dbać, rozwijać, a niekiedy zawalczyć, podejmując większy lub mniejszy trud. W przeciwnym razie nikt o nich nie zadba, a one same z siebie nie będą pomyślnie funkcjonować. Takie myślenie jest konieczne w warunkach pluralizmu społeczno-kulturowego i wyklucza spojrzenie na życie rodzinne jako na przypadek, dzieło losu czy skutek sytuacji ekonomicznej. Życie w rodzinach wielopokoleniowych i jego kształt, to przede wszystkim pochodna różnorakich wyborów i działań ich członków. Brak aktywności na tym polu grozi całkowitym rozpadem rodzinnych relacji lub ich niską jakością. W świadomym zaangażowaniu w rodzinę, we współpracy na jej rzecz i działaniu na jej korzyść przejawia się indywidualizm, który jest zasadniczą postawą w społeczeństwie pluralistycznym i całkowicie wpisuje się w jego reżim.

Kolejnym trendem (również ujawniającym tendencje indywidualistyczne w rodzinie, z którym muszą zmierzyć się rodziny wielopokoleniowe) jest tendencja do emancypowania się rodzin od szerszych zbiorowości. Dzisiejsze rodziny (przeważnie dwupokoleniowe) zwykle „zamykają się w sobie”, tworząc swoje światy, a ich więź z szerszymi grupami pokrewieństwa zanika. Nierzadko okazją do spotkań z ciotkami, wujami, kuzynostwem stają się wyjątkowe uroczystości rodzinne (pogrzeby, śluby…). Dla rodzin wielopokoleniowych realizacja takiego kształtu relacji byłaby destrukcyjna. Rodziny wielopokoleniowe winny być świadome tych tendencji. Przede wszystkim rodzice i dziadkowie jako odpowiedzialni za proces wychowania, ale także dzieci. W „ich rękach” również jest kondycja więzi ze starszymi generacjami.

Nie bez znaczenia dla rodzin wielopokoleniowych są jeszcze zmiany w obszarze relacji wewnątrz rodziny. Polegają one na tym, iż ich członkowie dużą cześć swojej codzienności spędzają poza nią. Rodzice pracują poza domem, dzieci uczą się w szkole, a po niej uczęszczają na dodatkowe zajęcia. Ten czas funkcjonowania poza rodziną w miarę dorastania dzieci przedłuża się, gdyż z wiekiem wydłuża się czas edukacji. Podobnie rodzice wraz z usamodzielnianiem się dzieci nierzadko podejmują dodatkową pracę poza domem. Dziadkowie w takiej sytuacji (chcąc uniknąć samotności) również mogą uczestniczyć w zajęciach poza rodziną, które są specjalnie dla nich organizowane (gminne zajęcia aktywizujące seniorów, uniwersytety otwarte….). o ile ten proces nie będzie podlegał kontroli (jeżeli ta nieobecność nie znajdzie rekompensaty w postaci jakiejś formy wspólnie spędzanego czasu), to powstanie rodzina wielopokoleniowa pozbawiona współobecności jej 5 członków, a kolejne pokolenia (dzieci) nie będą widziały konieczności tworzenia jej w przyszłości.

Takie funkcjonowanie rodziny rozwija indywidualizm jej członków. Przede wszystkim dzieci uczą się podmiotowości, niezależności (względem niej), swobodnego funkcjonowania bez niej, a dodatkowo ich powszednim doświadczeniem są kontakty z osobami, które posiadają różne światopoglądy i odmienne style życia. To ich oswaja z różnorodnością i zmiennością w codzienności. Z tej perspektywy rodzina jest zagrożona tym, iż będzie postrzegana jako przejściowa struktura, której zasadniczą rolą jest przygotowanie i umożliwienie jej członkom realizowania większości codziennych aktywności poza nią. Co więcej, wszechogarniająca specjalizacja, jest procesem, który dodatkowo zawęża pule relacji w rodzinie. Skłania do tego, aby ich członkowie realizowali swoje potrzeby i rozwijali swoje umiejętności poza rodziną, w agendach do tego wyspecjalizowanych. Rodziny nie są już zbiorowościami samowystarczalnymi i koncentrującymi całe życie człowieka. choćby nie mają możliwości ku temu. Dlatego rodzice pracują w firmach poza rodziną, dzieci uczą się w szkołach i na dodatkowych kursach, a seniorzy również spędzają wolny czas w klubach czy świetlicach.

Indywidualizm członków rodziny zmienia relacje dzieci z rodzicami i dziadkami. Przede wszystkim mają one charakter bardziej symetryczny (partnerski). Są mniej sformalizowane i zdemokratyzowane. Dzieci nie tylko mają słuchać starszych, nie tylko są celem działań, ale także są ich inicjatorami. Nierzadko stają się doradcami rodziców, dziadków, czy wręcz wchodzą w rolę eksperta. Obsługa komputera, telefonu, wybór odpowiedniego modelu telefona lub samochodu, często odbywa się przy znaczącym udziale dzieci. Wypowiadają się na różne tematy, a niejedna decyzja rodziców uwzględnia ich głos. Jednakże jest to także okazja do napięć i konfliktów. Różnice pokoleniowe wciąż istnieją. W ten sposób wszyscy są zmuszeni do uczenia się komunikacji opartej na dialogu i w oparciu o niego podmiotowości. Innymi słowy, rola dziecka w rodzinie (w wyniku indywidualizacji) może być różnorako określona. Od modelu, w którym dziecko jest podporządkowane rodzicom (tradycyjny) do modelu partnerskiego (nowoczesnego). Realizacja w rodzinie tego pierwszego może „wpychać” dziecko w ręce instytucji zewnętrznych (wobec niej), w których będzie ono mogło funkcjonować bardziej swobodnie (model nowoczesny). Jest to powszechniejszy typ relacji i bardziej atrakcyjny dla dziecka.

Inne role adekwatne dla rodziny również podlegają redefinicji. Nie ma już jednego modelu ojcostwa, macierzyństwa, rodzicielstwa, męża, żony, babci, dziadka. Na przykład rola matki może oznaczać: matkę biologiczną, przybraną, zajmująca się tylko rodziną i 6 prowadzeniem domu lub koncentrującą się wyłącznie na pracy zawodowej, kobietę z doświadczeniem rozwodu czy niemającą takiego doświadczenia, osobę żyjącą w związku kohabitacyjnym lub sformalizowanym, posiadającym jedno dziecko, a może pięcioro dzieci itd. Innymi słowy, zakres samodzielnego organizowania życia rodzinnego jest w pluralizmie społeczno-kulturowym szeroki i obejmuje wiele jego aspektów, a raczej wszystkie. Najbardziej stabilne są relacje z dziećmi, choć one również mogą mieć różne formy. Zasadniczo są najtrwalsze, żywotniejsze niż między małżonkami.

Przeszkodą dla funkcjonowania i trwania rodzin wielopokoleniowych w warunkach pluralizmu społeczno-kulturowego jest mocno rozwinięty indywidualizm jej członków, jak i osób, które potencjalnie mogłyby taką strukturę tworzyć. Jedną z jego odsłon jest silna koncentracja na swoich osobistych planach. Interpretuje ona trudy i obowiązki życia rodzinnego jako przeszkody w samorozwoju i w osiągnięciu sukcesu życiowego. Przesadnie akcentuje konieczność rodzinnego zaangażowania i poświecenia. Nierzadko wiąże się z decyzją o niezakładaniu rodziny, posiadaniu nielicznego potomstwa, bądź odejściem od rodziny lub założeniem takiej, w której wzajemne relacje są negocjowane i możliwie maksymalnie dookreślone (tzw. negocjowana rodzina). Takim rozwiązaniom dodatkowo sprzyja fakt, iż w pluralistycznych społeczeństwach życie rodzinne i małżeństwo nie jest postrzegane jako konieczność czy struktura trwale łącząca jej członków (małżeństwo na całe życie). W tych społeczeństwach więzi rodzinne z zasady są słabsze niż w społeczeństwach tradycyjnych.

Ów rozwinięty indywidualizm niekiedy jest bliski egoizmowi lub utożsamia się z nim. Zaprzecza altruizmowi (przez który wyraża się miłość małżeńska i rodzicielska), kierując miłość jedynie ku samemu siebie. Celem wszelkiej aktywności egoisty są jego potrzeby i korzyści. W życiu rodzinnym wyraża się to w oczekiwaniu i w naciskach na członków rodziny, aby realizowali te cele. Traktuje ich instrumentalnie. Dodatkowo, postawę egoistyczną pogłębia kultura konsumpcyjna, która zwykle jest silnie rozwinięta w społeczeństwach pluralistycznych. De facto są to społeczeństwa konsumpcyjne – promują wszelaką przyjemność i koncentrację na własnym ja. Kształtują i propagują mentalność konsumpcyjną, którą skrają postacią jest hedonizm.

Hedonizm jest kolejną postawą, która może negatywnie wpływać na trwałość rodzin wielopokoleniowych. Sprowadza się do wyłącznego poszukiwania przyjemności. To jest motyw i cel działań człowieka. Jego realizacja to naczelna zasada życia, która nigdy nie znajduje spełniania. Dlatego hedonista nierzadko przeżywa frustrację i niezadowolenie. Hedonista w rodzinie instrumentalnie traktuje jej członków, oczekując, iż będą spełniali jego przyjemności.

Zarysowany wyżej pejzaż pokazuje aktualne uwarunkowania funkcjonowania rodziny wielopokoleniowej. Kreśli ich wieloaspektowość, złożoność i konsekwencje. Konieczne jest, aby być ich świadomym, a nade wszystko ważne jest, aby przygotowywać młode pokolenia do funkcjonowania w nich. Warunki pluralizmu społeczno-kulturowego wymagają świadomego, racjonalnego życia. Odpowiedzialnego spojrzenia na nie oraz umiejętności korzystania ze swego indywidualizmu i wolności. Życie człowieka (jego rodziny) jest tu w jego rękach. W przeciwnym razie będzie wypadkową jakiś zewnętrznych sił, które specjalnie nie są zainteresowane jego powodzeniem.

Rodziny wielopokoleniowe wymagają takiego zaangażowania. Same w sobie są bardzo funkcjonalnym sposobem życia, który odpowiada na podstawową potrzebę człowieka, jaką jest miłość i poczucie bliskości. Więcej, warunki społeczeństwa pluralistycznego, (szczególnie lansowany w nich indywidualizm) ożywiają ją, potęgują i pogłębiają. Szczególnie przed tymi rodzinami stoi więc szansa na budowanie wzajemnych, bliskich, bogatych i mocnych relacji, które będą się wyrażać we wzajemnej miłości, trosce o siebie, wspólnocie, poczuciu bezpieczeństwa i ekonomicznym wsparciu. Wszak może to być dzieło kilku generacji. Trzeba widzieć uwarunkowania tej szansy, gdyż rodzina wielopokoleniowa również posiada negatywny potencjał. Stanowi okazję to wszelkich konfliktów o: majątek, światopogląd, pozycję w rodzinie, zakres kontroli itd. Ich zderzenie z pluralizmem społecznokulturowym, może zniszczyć rodzinę wielopokoleniową, czyniąc z niej starodawną strukturę, jedynie wspominaną w opowiadaniach i badaniach społecznych.

Zachęcamy do pobrania artykułu.