Pielęgnacja skóry po radioterapii
Choroby nowotworowe to w tej chwili jeden z najczęstszych problemów zdrowotnych pomimo ciągłego rozwoju metod profilaktyki, diagnostyki i leczenia. Terapia onkologiczna w wielu przypadkach obejmuje radioterapię, która cechuje się skutecznością, a jednocześnie występowaniem pewnych działań niepożądanych w obrębie skóry pacjentów. Prawidłowa pielęgnacja miejsc objętych radioterapią oraz stosowanie odpowiednich preparatów może znacząco złagodzić powstałe zmiany i poprawić jakość życia pacjentów.
Radioterapia to obok chemioterapii i chirurgii jedna z najczęściej stosowanych form terapii onkologicznej. Znajduje zastosowanie u ponad 70% wszystkich pacjentów onkologicznych i pozostaje jedną z najprężniej rozwijających się metod leczenia onkologicznego. Wykorzystuje się w niej emitowane przez aparaturę promieniowanie jonizujące (zwykle promieniowanie X), które wywołuje jonizację materii. Absorpcja promieniowania przez cząsteczkę wody doprowadza do oderwania elektronu od atomu oraz powstania rodnika wodorowego i hydroksylowego. Wytworzone wolne rodniki i wolne elektrony doprowadzają do uszkodzeń struktur komórki – przerywają wiązania wodorowe w strukturze DNA, zaburzają syntezę DNA i RNA, hamują podziały komórkowe, wywołują mutacje, zaburzają przepuszczalność błon komórkowych, syntezę białek i czynność enzymów. Największe znaczenie terapeutyczne mają jednak zmiany doprowadzające do śmierci komórki.
W radioterapii można wyróżnić:
- teleterapię – napromienianie tkanek źródłem znajdującym się w pewnej odległości od guza, co niszczy zarówno komórki nowotworowe, jak i zdrowe;
- brachyterapię – napromienianie tkanek źródłem, które znajduje się w kontakcie z guzem, co ogranicza do minimum niszczenie komórek prawidłowych.
Radioterapię dzieli się także na:
- radykalną – służącą wyleczeniu chorego samodzielną radioterapią lub po wstępnej chemioterapii czy leczeniu chirurgicznym (np. w terapii chłoniaków nieziarniczych, ziarnicy złośliwej, nasieniaków jądra, raków głowy i szyi, raków gruczołu krokowego, mięsaków tkanek miękkich);
- paliatywną – mającą na celu poprawę jakości życia u chorych z zaawansowaną chorobą nowotworową poprzez złagodzenie objawów nowotworu lub opóźnienie jego wzrostu (działanie przeciwbólowe, zmniejszające krwawienie, ucisk rdzenia kręgowego, owrzodzenia egzofityczne czy objawy przerzutów do OUN).
Podczas radioterapii część promieni jonizujących działających od zewnątrz zostaje pochłonięta przez skórę. Dlatego najbardziej rozpowszechnionym skutkiem ubocznym radioterapii są dolegliwości skórne – zgłasza je aż 90–95% pacjentów.
Jak przebiega radioterapia?
W zależności od typu nowotworu specjalista dobiera odpowiednie dawki i lokalizuje źródło promieniowania. W praktyce klinicznej wyznaczoną dawkę promieniowania dzieli się na wiele części, ponieważ niemożliwe jest jej jednorazowe podanie. Jest to tzw. frakcjonowanie dawki, czyli stosowanie krótkich, trwających najczęściej kilkanaście minut naświetlań, które powtarza się wielokrotnie. W leczeniu radykalnym stosuje się najczęściej dawkę całkowitą 60–80 Gy (greyów) podaną we frakcjach po 1,8–2,5 Gy dziennie w czasie 6–8 tygodni. Zabiegi naświetlania wykonuje się 5 razy w tygodniu z 2-dniową przerwą na regenerację zdrowych tkanek.
Skutki uboczne radioterapii
Radioterapia jest metodą ulegającą szybkiemu rozwojowi technologicznemu. Coraz nowsze aparaty służące realizacji leczenia i metody hiperfrakcjonowania (podawania 2–3 mniejszych dawek promieniowania w ciągu dnia zamiast jednej) pozwalają znacząco obniżyć występowanie skutków ubocznych. Nie można ich jednak całkowicie wyeliminować, ponieważ promieniowanie jonizujące niszczy zarówno komórki nowotworowe, jak i zdrowe. Leczenie z wykorzystaniem radioterapii wiąże się wciąż z szeregiem działań niepożądanych występujących bezpośrednio po naświetlaniu lub po pewnym czasie od zakończenia leczenia. Oprócz objawów ogólnych, takich jak zmęczenie, osłabienie, dolegliwości bólowe czy złe samopoczucie, wyróżnia się objawy związane z konkretnym rejonem poddawanym radioterapii:
- zapalenia błony śluzowej jamy ustnej i gardła, kserostomia, zaburzenia smaku – po naświetlaniu okolic głowy i szyi;
- trudności w przełykaniu, kaszel, duszność, zapalenie płuc – w czasie naświetlań śródpiersia;
- nudności, wymioty, wzdęcia, brak apetytu, biegunki z domieszką krwi, zapalenia jelit, przetoki jelitowe – podczas radioterapii przewodu pokarmowego;
- zaburzenia widzenia, upośledzenie słuchu, zaburzenia pamięci, koncentracji, koordynacji ruchowej, objawy obrzęku mózgu – w czasie radioterapii OUN.
Wpływ radioterapii na skórę
Podczas radioterapii część promieni jonizujących działających od zewnątrz zostaje pochłonięta przez skórę. Dlatego najbardziej rozpowszechnionym skutkiem ubocznym radioterapii są dolegliwości skórne – zgłasza je aż 90–95% pacjentów. Dostarczane promieniowanie powoduje zakłócenia w równowadze pomiędzy naturalnym oddzielaniem się komórek warstwy rogowej naskórka a podziałem i dojrzewaniem komórek warstwy rozrodczej. Dochodzi także do uszkodzeń śródbłonka naczyń krwionośnych w skórze oraz uwolnienia dużej ilości prozapalnych cytokin.
Intensywność pojawiających się w czasie radioterapii zmian skórnych zależy od:
- techniki radioterapii;
- rodzaju energii i całkowitej dawki promieniowania, czasu napromieniania, liczby i wielkości dawek frakcyjnych;
- stężenia tlenu w tkankach i ich nawodnienia;
- wielkości obszaru napromieniania;
- wrażliwości obszarów napromienianych (szczególnie wrażliwe są miejsca z cienkim naskórkiem – twarz, pachy, krocze – oraz obszary pogranicza dwóch powierzchni skórnych – piersi, pachy, krocze);
- cech indywidualnych pacjenta (wieku, typu skóry, obecności chorób przewlekłych, niedożywienia, spożywania alkoholu, palenia papierosów czy predyspozycji genetycznych);
- połączenia radioterapii z chemioterapią.
Popromienne zapalenie skóry
Popromienne zapalenie skóry to zespół objawów, które mogą pojawiać się zarówno w trakcie radioterapii (odczyn wczesny), jak i po jej zakończeniu (odczyn późny). Odczyny wczesne występują już po kilkunastu dniach od rozpoczęcia terapii. Pierwsze objawy to zwykle kseroza (nadmierna suchość skóry wynikająca ze zniszczenia lub zaniku czynności gruczołów łojowych) oraz epilacja (zanik owłosienia w wyniku uszkodzenia mieszków włosowych). Zauważalne są także przebarwienia spowodowane nadmierną aktywnością melanocytów i zaczerwienienie skóry będące efektem uwolnienia cytokin prozapalnych.
Po upływie 3–6 tygodni radioterapii dochodzi do zmniejszenia liczby komórek macierzystych keratynocytów w warstwie podstawnej naskórka. Obserwuje się wówczas złuszczanie na sucho, któremu towarzyszy silny świąd i występowanie przeczosów. Około 4.–5. tygodnia radioterapii, kiedy dojdzie do zniszczenia wszystkich komórek macierzystych, następuje faza złuszczania na mokro. Pojawia się wówczas surowiczy wysięk i odsłania się warstwa skóry adekwatnej. Pacjent odczuwa ból, pieczenie i wrażenie silnego ściągnięcia skóry. Wczesne odczyny popromienne zanikają zwykle kilka tygodni po zakończeniu radioterapii.
Z kolei odczyny późne pojawiają się po upływie około 3 miesięcy od zakończenia radioterapii. Obserwuje się wówczas zaniki skóry, zgrubienia i zwłóknienia wynikające z wytwarzania kolagenu i o nieregularnej strukturze, przebarwienia (hiperpigmentacje i odbarwienia skóry) oraz teleangiektazje spowodowane uszkodzenie skóry adekwatnej. Najpoważniejszym późnym odczynem popromiennym jest martwica wywołana niedokrwieniem z powodu uszkodzenia naczyń krwionośnych. Może pojawiać się choćby po 6–12 miesiącach od zakończenia leczenia.
Jak pielęgnować skórę po radioterapii?
Odczyny popromienne w obrębie skóry przyczyniają się do zmiany wyglądu pacjenta, co może wywoływać u niego dyskomfort i ograniczać jego codzienną aktywność, a w skrajnych przypadkach skłaniać do przerwania leczenia. Dlatego tak ważnym aspektem uzupełniającym radioterapię jest działanie profilaktyczne i łagodzenie skórnych zmian popromiennych. Zasady odpowiedniej pielęgnacji skóry należy wprowadzić już od pierwszego dnia leczenia i kontynuować jeszcze przez kilka miesięcy po zakończeniu terapii.
Pielęgnacja i leczenie napromienianej skóry zależą od stopnia jej uszkodzenia, jednak u każdego pacjenta poddawanego radioterapii pomocne okazują się poniższe zasady:
- Higiena skóry powinna obejmować krótkie mycie przy użyciu letniej wody, bez zapachowych środków myjących, najlepiej z dodatkiem szarego mydła.
- Należy unikać długich kąpieli i moczenia skóry w gorącej wodzie.
- Skórę należy delikatnie osuszać przez dotyk miękkim ręcznikiem, unikać pocierania.
- Po umyciu należy zastosować cienką warstwę odpowiedniego preparatu pielęgnacyjnego.
- Wskazane jest noszenie lekkiej, przewiewnej odzieży wykonanej z naturalnych materiałów, która zapewnia dostęp powietrza do okolicy naświetlanej (szczególnie do problematycznych okolic fałdów skórnych).
- W czasie radioterapii należy unikać ekspozycji słonecznej, a podczas przebywania na świeżym powietrzu stosować filtry przeciwsłoneczne.
- Skóry napromienionej nie należy schładzać ani rozgrzewać przy użyciu termoforów, gorących kompresów czy zimnych okładów.
- Niewskazane jest golenie napromienionej skóry, jej drapanie, naklejanie plastrów oraz wykonywanie iniekcji.
- Uszkodzoną skórę należy chronić przed urazami, a także przed działaniem wiatru i mrozu.
Popromienne zapalenie skóry to zespół objawów, które mogą pojawiać się zarówno w trakcie radioterapii (odczyn wczesny), jak i po jej zakończeniu (odczyn późny). Odczyny wczesne występują już po kilkunastu dniach od rozpoczęcia terapi
Preparaty specjalistyczne
Istotnym aspektem uzupełniającym radioterapię jest stosowanie odpowiednio dobranych preparatów pielęgnacyjnych. Zawarte w nich składniki wspomagają odnowę naskórka, przyspieszają gojenie i ograniczają występowanie podrażnień. Dermokosmetyki przeznaczone do skóry poddawanej radioterapii odpowiadają także za odpowiednie nawilżenie i natłuszczenie skóry, koją, łagodzą i zmniejszają świąd.
Wybór konkretnego preparatu powinien uwzględniać aktualny charakter zmian popromiennych.
W okresie złuszczania na sucho wskazane jest stosowanie produktów o charakterze hydrofilowym, któredobrze nawilżają, zmniejszają świąd i pieczenie skóry. Z kolei w fazie złuszczania na mokro dobrze jest stosować produkty o charakterze hydrokoloidowym, które zapobiegają utracie wody i zapewniają wilgotne środowisko sprzyjające gojeniu.
Składniki czynne
Produkty dla skóry poddawanej radioterapii charakteryzują się zróżnicowanym i bogatym składem. Najpopularniejsze składniki czynne tych preparatów przedstawiono w tabeli 1.
O czym warto pamiętać?
Preparaty pielęgnacyjne wykazują pozytywne działanie na skórę, jednak ważne jest przestrzeganie przez pacjenta pewnych zasad. W trakcie radioterapii obowiązuje całkowity zakaz spożywania alkoholu i palenia papierosów. Pacjent powinien w tym okresie prowadzić oszczędzający tryb życia – unikać intensywnego wysiłku fizycznego i dbać o wypoczynek w ciągu dnia i w nocy. Szczególna troska o siebie i zapewnienie warunków do regeneracji organizmu przyczyniają się do powodzenia terapii onkologicznej.
Źródła
- Michalewska J. Odczyny popromienne w radioterapii oraz popromienne zapalenie skóry. Zeszyty Naukowe WCO 2017; 14(4): 104–109.
- Topczewska-Bruns J., Filipowski T., Demska M. Pielęgnacja i ochrona skóry w trakcie i po radioterapii. Opieka Onkologiczna 2014; 2: 56–58.
- Vincent C., Dębowska R., Eris I. Pielęgnacja skóry po radioterapii. Współczesna Onkologia 2007; 11(4): 223–226.
- Dąbrowska D., Zawadzka P., Zavyalova O. Rola substancji łagodzących w preparatach przeznaczonych do pielęgnacji skóry w trakcie oraz po zakończeniu radioterapii. Badania i Rozwój Młodych Naukowców w Polsce 2017; 73–78.
- Wszołek K., Piotrowska A. Analiza składu wybranych kosmetyków dla pacjentów onkologicznych. Kosmetologia Estetyczna 2019; 5(8): 551–556.
- Stryczyńska G. Assessment of the effectiveness and results of application research of soft cream Aquastop® Radioterapia (Ziołolek sp. z o.o.) in patients with dry and irritated skin, receiving radiotherapy. Contemporary Oncology 2011; 15(1): 59–65.
