Nazwy polska: masło kakaowe, tłuszcz kakaowy, olej kakaowy
Nazwy łacińskie: Oleum cacao, Cacao Oleum, Butyrum Cacao, Oleum Theobromatis
Olej kakaowy- historia i zastosowanie w przeszłości
Masło kakaowe, będące stałym tłuszczem roślinnym, otrzymywane jest z nasion dojrzałych owoców kakaowca adekwatnego Theobroma cacao (Malvaceae). Po ścięciu zostają one oczyszczone, a następnie podlegają wytłaczaniu na ciepło lub ekstrakcji rozpuszczalnikami. Olej stanowi około 50% suchej masy nasion, a pozostałość używana jest do produkcji proszku kakaowego. Same ziarna są bogate w polifenole, a także teobrominę czy kofeinę i tym samym stanowią dobre źródło przeciwutleniaczy. Masło kakaowe pozyskiwane jest przede wszystkim z Afryki Zachodniej, Ameryki Środkowej i Południowej oraz z Karaibów.
Olej kakaowy był prawdopodobnie znany już 3000 lat temu wśród Majów i Azteków. Doceniali oni przede wszystkim jego walory smakowe w postaci napoju kakaowego, ale również i lecznicze. Oprócz tego stanowił równie cenny surowiec, co złoto i był używany jako waluta. W przeszłości, w połączeniu z kwasem borowym i taninowym, olej kakaowy znalazł zastosowanie jako środek antykoncepcyjny. Umieszczany w macicy gwałtownie okazał się jednak nieskuteczny.
Wygląd i adekwatności fizykochemiczne
Według FP VI masło kakaowe jest żółtawym ciałem stałym o charakterystyczny słodkim zapachu. Nie rozpuszcza się w wodzie i dość trudno rozpuszcza się w etanolu. Ulega natomiast rozpuszczeniu w chloroformie i eterze etylowym. Jego temperatura topnienia jest zbliżona do temperatury ludzkiego ciała i wynosi 30-35°C, oprócz tego niewielka różnica pomiędzy temperaturą topnienia i krzepnięcia sprawia, iż łatwo się zestala. Olej kakaowy jest naturalnym tłuszczem roślinnym, w którego skład wchodzą triglicerydy: oleopalmitynostearynowy, oledipalmitynowy, oleodistearynowy oraz wolne kwasy tłuszczowe. Masło kakaowe należy chronić od światła i przechowywać w niskiej temperaturze, ponieważ wykazuje tendencje do utleniania się.
Olej kakaowy- działania i zastosowanie
Olej kakaowy ma adekwatności natłuszczające, łagodzące czy powlekające. Oprócz tego działa wygładzająco i delikatnie przeciwzapalnie. Zapobiega nadmiernemu odparowywaniu wody, tworząc na powierzchni skóry warstwę okluzyjną. Dzięki temu powoduje jej zmiękczenie i nawilżenie.
Jest używany w dermatologii do leczenia skóry wrażliwej atopowej i przesuszonej. Znajduje zastosowanie problemach z łuszczycą, egzemą czy bliznami. Należy, jednak pamiętać, iż jego skuteczność i uzyskane efekty zależy od jego regularnego stosowania. Oprócz tego stanowi podłoże dla leków podawanych drogą doodbytniczą i dopochwową. Jest dobrym nośnikiem substancji leczniczych z uwagi na topienie się w temperaturze ciała, jednak coraz częściej zastępowany jest przez inne, nowocześniejsze podłoża.
Oprócz tego tłuszcz kakaowy znajduje zastosowanie w przemyśle spożywczym. Ze względu na swój delikatny czekoladowy smak i zapach stanowi jeden z głównych składników czekolady. Doskonale rozpuszcza się ustach, ale ze względu na wysoką cenę bardzo często wymieniany jest na przykład na lecytynę.
Masło kakaowe stanowi cenny surowiec wykorzystywany w przemyśle kosmetycznym. Z uwagi na swoje nawilżające i natłuszczające adekwatności jest składnikiem nie tylko preparatów leczniczych, ale również różnorodnych kosmetycznych kremów, mydeł, pomadek czy odżywek. Może być pomocny w walce z przebarwieniami, a jego obecność w olejkach do opalania przyspiesza uzyskanie ładnej opalenizny, jednocześnie chroniąc skórę przed wysuszeniem.
Olej kakaowy- przeciwskazania i działania niepożądane
Eksperci z Cosmetics Ingredient Review , które stanowi niezależny organ naukowy zrzeszający światowej sławy naukowców i lekarzy, ocenili masło kakaowe jako bezpieczny surowiec kosmetyczny. Stanowi on łagodny i chętnie używany składnik kosmetyków mający ugruntowaną historię stosowania. Dodatkowo olej kakaowy nie został zaklasyfikowany jako substancja niebezpieczna zgodnie z przepisami chemicznymi, a Farmakopea Polska nie określa dla niego maksymalnych dawek stosowania.
Olej kakaowy w recepturze aptecznej
W recepturze aptecznej olej kakaowy jest wykorzystywany do otrzymywania czopków doodbytniczych, globulek dopochwowych czy pręcików docewkowych. Stanowi przykład podłoża lipidowego o pochodzeniu naturalnym. Oprócz tego może być składnikiem kremów, maści czy emulsji do użytku zewnętrznego. Wymieszany z innymi surowcami tworzy podłoża o różnorodnych adekwatnościach. Przykładem może być połączenie masła kakaowego z lanoliną bezwodną. Takie użycie znosi lepkość lanoliny i powoduje, iż olej lepiej przenika przez skórę. Bywa, iż podczas wykonywania czopków z tłuszczem kakaowym stosuje się substancje pomocnicze. Dodatek wosku pszczelego lub alkoholu cetylowego utwardza olej w cieplejsze dni, a stearynian magnezu, glinu lub wapnia pomaga zawiesić w nim substancje lecznicze.
Masło kakaowe było w przeszłości jednym z głównych podłoży wykorzystywanych do produkcji preparatów doodbytniczych w recepturze aptecznej. Obecne, chociaż dalej stosowane, to coraz częściej zastępowane jest nowoczesnymi surowcami. Tłuszcz kakaowy sprawdza się przy wykonywaniu czopków każdą z dostępnych metod, wśród których można wyróżnić: wytłaczanie, wylewanie do form i formowanie manualne. Jest dobrze tolerowanym i plastycznym składnikiem, nie wywołuje alergii i może dodatkowo łagodzić podrażnienia. Topi się w temperaturze ciała, co gwarantuje dobrą dostępność substancji leczniczej. W temperaturze pokojowej zachowuje stałą konsystencję i łatwo ulega zestaleniu, co może skracać czas wykonywania preparatów recepturowych.
Olej kakaowy wykazuje jednak tendencję do szybkiego jełczenia, czyli utleniania. Zjawisko to polega na powstawaniu nadtlenków, które mogą reagować i rozkładać substancje lecznicze obecne w czopkach. Oprócz tego jego dłuższe ogrzewanie w temperaturze 36°C prowadzi do powstawania różnych form polimorficznych (α, β, γ). Proces ten prowadzi do utworzenia mieszaniny charakteryzującej się wolnym zastyganiem. Wydłuża to czas otrzymywania czopków i może wpływać na szybkość uwalniania substancji leczniczej z preparatu. Mała liczba wodna masła kakaowego wynosząca 20-30 powoduje, iż surowiec słabo wiąże wodę. Dodatkowo olej kakaowy nie wykazuje zjawiska kontrakcji, czyli nie zmniejsza objętości po zastygnięciu, co staje się problematyczne przy wyciąganiu czopków z form.
Sporządzając czopki metodą wylewania lub wytłaczania należy pamiętać o tym, by określić odpowiednią ilość masła kakaowego, która będzie potrzebna do ich otrzymania. Różnice w gęstości poszczególnych substancji leczniczych oraz oleju kakaowego sprawiają, iż wykonanie leków dopochwowych i doodbytniczych trzeba rozpocząć od obliczeń. Należy skorzystać ze wzoru:
M = F-(f x s)
M – ilość podłoża (g) potrzebna do wykonania wszystkich czopków,
F – ilość podłoża (g) wypełniającego matrycę pomnożona przez ilość czopków
f – współczynnik wyparcia użytej substancji leczniczej
s – ilość substancji leczniczej (g), przewidziana na wszystkie czopki.
Zobacz także: Czopki recepturowe- obliczenie ilości masła kakaowego
Współczynnik wyparcia masła kakaowego określa jego ilość przypadającą na jednostkę substancji leczniczej wyrażoną w gramach. W przypadku, gdy nie jest on określony, przyjmuje się, iż dla danej substancji jest równy 0,7 grama.
Preparaty stosowane doodbytniczo i dopochwowo powinny spełniać określone wymogi czystości mikrobiologicznej. Podczas wykonywania tych leków należy zachować szczególną ostrożność, aparaturę dokładnie zdezynfekować, a podłoże wyjałowić. Wytwarzając preparaty na bazie masła kakaowego należy pamiętać o powolnym podgrzewaniu rozdrobnionego podłoża, by uniemożliwić powstawanie jego polimorficznych form. Odpowiednio rozdrobnione substancje lecznicze zawiesza się w stopionym tłuszczu kakaowym. Mieszaninę przed rozlaniem należy ochłodzić do temperatury bliskiej krzepnięciu, co zapobiegnie sedymentacji rozproszonych w nim składników. Stale mieszaną masę czopkową wlewa się do form przetartych gliceryną lub parafiną ciekłą, które mają ułatwić późniejsze wydobycie leku. Całość odstawia się do zastygnięcia w lodówce. W przypadku tłuszczy kakaowego należy pamiętać o tym, iż użycie zbyt zimnych form może doprowadzić do powstania czopków i globulek o nieregularnym kształcie.
Rp.
Anaesthesini 0,2
Dermatoli
Zinci oxidi aa 0,3
Cacao olei q.s.
M.f. supp. anal. D.t.d. N° 12
Wykonując powyższą receptę, otrzymuje się czopki o działaniu znieczulającym, delikatnie przeciwzapalnym, osuszającym i antybakteryjnym.
Rp.
Balsami peruviani
Zinci oxidi aa 0,15
Benzocaini
Bismuthi subgallatis aa 0,2
Cacao olei
M.f. supp. anal. D.t.d. N° 12
W celu sporządzenie preparatu rozciera się substancje stałe i zawiesza w stopionym podłożu. Do ochłodzonej mieszaniny dodaje się balsam peruwiański, całość rozlewa do form i pozostawia do zastygnięcia. Otrzymane czopki mają działanie miejscowo przeciwbólowe i przeciwzapalne, są stosowane w leczeniu hemoroidów.
Rp.
Luminali 0,01
Pyralgini 0,1
Cacao olei q.s.
M.f. supp. anal. D.t.d. N° 12
Oprócz preparatów mających zastosowanie miejscowe masło kakaowe może zostać wykorzystane do otrzymywania czopków o działaniu ogólnoustrojowym. Wykonując powyższą receptę, należy zwrócić szczególną uwagę na dawki maksymalne zastosowanych substancji leczniczych.
Rp.
Clindamycini 0,15
Acidi borici
Lactosi aa 0,2
Cacao olei q.s.
M.f. glob. vag. D.t.d. N° 12
Powyższe globulki o działaniu przeciwdrobnoustrojowym sporządza się wykorzystując klindamycynę dostępną w tabletkach. Wykonując lek z substancją przeciwbakteryjną, należy zachować szczególną czystość mikrobiologiczną.
Opracowała: mgr farm. Aleksandra Wójtowicz
Piśmiennictwo:
- Masło kakaowe- Oleum cacao. Amara.pl. Dostęp na dzień 24.02.22 r. https://amara.pl/katalog-produktow/substancje-do-receptury-aptecznej/substancje-do-receptury-aptecznej-podloza/cacao-oleum-100-g/
- Farmakopea Polska VI. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Warszawa 2002
- Theobroma Cacao (Cocoa) Seed Butter. Kosmopedia.org. Dostęp na dzień 24.02.22 r. https://www.kosmopedia.org/encyklopedia/theobroma-cacao-cocoa-seed-butter/
- Masło kakaowe. Doz.pl. Dostęp na dzień 24.02. 2022. https://www.doz.pl/czytelnia/a2647-Maslo_kakaowe
- Cacao oleum- olej kakaowy. Receptura.edu.pl. Dostęp na dzień 24.02.22. https://receptura.edu.pl/cacao-oleum-olej-kakaowy/
- Gajewska M., Sznitowska M. Podstawy receptury aptecznej. Materiały do ćwiczeń dla studentów farmacji.Gdański Uniwersytet Medyczny. Gdańsk 2012
- Krówczyński L., Jachowicz R. Ćwiczenia z receptury. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1998
