O wykorzystaniu leków recepturowych w terapii łysienia
Łysienie jest schorzeniem, które polega na widocznej redukcji gęstości włosów – stanowi istotny problem psychologiczny oraz wpływa na pogorszenie jakości życia pacjentów. Wdrożenie odpowiedniej farmakoterapii w obrębie skóry głowy ułatwia adekwatnie dobrany skład leku recepturowego. Surowcami pro receptura przydatnymi w leczeniu łysienia są m.in. minoksydyl i finasteryd.
Wypadanie włosów (łysienie, łac. alopecia) jest powszechnie występującym problemem dermatologicznym, dotyczącym zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Proces może być objawem zaburzeń homeostazy organizmu, reakcją niepożądaną na stosowaną farmakoterapię (m.in. leki cytostatyczne czy hormonalne) bądź schorzeniem samodzielnym, występującym niezależnie od płci i wieku pacjenta. Wyróżnia się dwa główne typy łysienia: bliznowaciejące i niebliznowaciejące. Łysienie bliznowaciejące związane jest z nieodwracalnym zatrzymaniem wzrostu włosów i ich wypadaniem na skutek trwałego zniszczenia struktury mieszków włosowych. Drugi typ – łysienie niebliznowaciejące – diagnozuje się, gdy możliwy jest samoistny lub stymulowany leczeniem odrost włosa, gdyż mieszki włosowe zostają zachowane. Zalicza się tu m.in. łysienie anagenowe (najczęściej występujące w następstwie chemioterapii), telogenowe (w konsekwencji zaburzeń pracy tarczycy, po porodzie, w wyniku osłabienia lub niedoboru witamin i składników mineralnych), plackowate (o podłożu autoimmunologicznym) czy androgenowe. Łysienie androgenowe (ang. androgenetic alopecia – AGA) jest jedną z najczęstszych przyczyn utraty włosów niezależnie od płci. Schorzenie może dotykać pacjentów w każdym wieku po zakończonym okresie dojrzewania, a częstość jego występowania wzrasta z wiekiem. Etiologia łysienia androgenowego obejmuje wiele czynników, jednak najważniejszą rolę odgrywają predyspozycje genetyczne, związane z nadwrażliwością na działanie dihydrotestosteronu (DHT), który pośredniczy w miniaturyzacji mieszków włosowych w androgenozależnych obszarach skóry głowy [1–4].
W ciągu ostatnich lat rozwój nauk biomedycznych przyczynił się do wypracowania różnych metod terapii łysienia. Zastosowanie leków recepturowych umożliwia dostosowanie odpowiednich stężeń substancji czynnych, łączenie ze sobą kilku składników czy wzbogacenie składu o dodatkowe, działające synergistycznie substancje, a dobór odpowiedniego preparatu zależy od indywidualnych potrzeb i stanu zdrowia pacjenta. Surowcami recepturowymi stosowanymi w terapii nadmiernego wypadania włosów są: minoksydyl, finasteryd (od niedawna dostępny jako substancja pro receptura), chlorowodorek pilokarpiny, mentol, kamfora, kwasy: salicylowy, winowy, mlekowy, kofeina oraz nalewki: z owoców pieprzowca i kory chinowej. Należy podkreślić, iż leki sporządzane w aptece nie zawierają w swoim składzie glikolu propylenowego, który obecny jest preparatach dostępnych komercyjnie i stwarza ryzyko wystąpienia miejscowych podrażnień skóry objawiających się świądem oraz zaczerwienieniem.
Minoksydyl
Lekiem pierwszego wyboru w przypadku leczenia łysienia androgenowego jest minoksydyl. Stanowi on jedną z nielicznych substancji leczniczych zarejestrowanych przez Agencję Żywności i Leków (ang. Food and Drug Administration, FDA) do terapii łysienia androgenowego zarówno u kobiet, jak i mężczyzn [5]. Polskie Towarzystwo Dermatologiczne rekomenduje minoksydyl do podania miejscowego w stężeniach: 2% i 5% zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet [6], jednak stosowany bywa również doustnie w dawce 0,25 mg/dzień – tzw. terapia low dose oral minoxidil [7].
Minoksydyl jest pochodną pirymidyny, występuje w postaci białego lub prawie białego krystalicznego proszku, który jest trudno rozpuszczalny w wodzie. Rozpuszcza się w metanolu i w glikolu propylenowym (z tego względu preparaty gotowe zawierają w swoim składzie glikol propylenowy) [8–10].
Substancja pierwotnie stosowana była doustnie w terapii nadciśnienia tętniczego, podczas której zaobserwowano gwałtowny wzrost włosów, niezależnie od obszaru ciała. Minoksydyl aplikowany miejscowo pobudza wzrost włosów poprzez stymulację wydzielania czynnika wzrostu śródbłonka naczyniowego (ang. vascular endothelial growth factor, VEGF), prostaglandyny E2 w mieszkach włosowych, pobudzenie syntezy endoperoksydazy I oraz zwiększenie przepływu krwi przez łożysko naczyniowe skóry. Efekt leczniczy związany jest z wydłużeniem fazy wzrostu włosa – anagenu, zwiększeniem wielkości mieszków włosowych i pogrubieniem łodygi włosa. Po zastosowaniu miejscowym substancja przenika do krążenia ogólnego w niewielkim stopniu – około 0,3–0,4% pierwotnej dawki. Należy mieć na uwadze, iż pierwsze widoczne efekty terapii zaobserwować można dopiero po upływie 2 miesięcy od wdrożenia systematycznego leczenia, największe nasilenie wzrostu włosów obserwuje się zaś dopiero po 12 miesiącach, o czym warto poinformować pacjenta. Zaleca się aplikowanie preparatów z minoksydylem dwa razy dziennie na suchą skórę głowy. Podczas ich stosowania należy zachować szczególną ostrożność – po nałożeniu powinno się dokładnie umyć dłonie (bądź skorzystać z rękawiczek ochronnych) oraz unikać aplikacji preparatu bezpośrednio przed snem, aby nie znalazł się on na powierzchni poduszki i tą drogą nie oddziaływał na skórę twarzy. Dzięki temu wyeliminowane zostanie ryzyko wystąpienia hipertrychozy (nadmiernego owłosienia) w obrębie twarzy [9–13].
W praktyce recepturowej minoksydyl rozpuszcza się w roztworze glicerolu i etanolu 96% w proporcji 1:2 w obecności kwasów jako solubilizatorów, np. salicylowego, cytrynowego czy mlekowego. Jednak zastosowanie takiej ilości glicerolu skutkuje otrzymaniem roztworu o lepkiej, nieprzyjemnej dla pacjenta konsystencji. Z tego względu dopuszcza się zastąpienie połowy przepisanej jego ilości wodą (1:1:4 woda: glicerol: etanol), co rozrzedza preparat. Konieczne może być wtedy zastosowanie dwóch kwasów, np. salicylowego i cytrynowego jako solubilizatorów, jednak wprowadza się je dopiero wtedy, gdy stężenie minoksydylu jest większe niż 5% [8, 10].
Podczas przygotowywania preparatów zawierających w swoim składzie minoksydyl, zaleca się połączyć ze sobą przepisane rozpuszczalniki (etanol, wodę, glicerol), a następnie dodać kwasy. Do przygotowanego w ten sposób roztworu porcjami wprowadzić minoksydyl – po każdorazowym dodaniu substancji roztwór należy intensywnie mieszać. Szybkość rozpuszczania surowca zależy od jego stężenia w preparacie. Należy podkreślić, iż sporządzone roztwory nie powinny być umieszczane w lodówce. o ile podczas przechowywania wystąpi opalizacja, roztwór można podgrzać do temperatury ok. 40°C [10]. Recepty nr 1–4 stanowią przykłady leków recepturowych zawierających minoksydyl.
Rp. 1
Minoxidili 2,0
Glyceroli
Aquae aa 17,0
Ethanoli 96% ad 100,0
M.f. sol.
Niewielkie stężenie minoksydylu (2%) nie wymaga dodatku solubilizatora (kwasu).
Rp. 2
Minoxidili 5,0
Ac. salicylici
Camphorae 2,0
Glyceroli 30,0
Ethanoli 96% ad 100,0
M.f. sol.
Kamfora stosowana miejscowo rozszerza naczynia krwionośne, zwiększając ukrwienie skóry i odżywienie mieszków włosowych. Wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze.
Rp. 3
Minoxidili 10,0
Acidi salicylici
Acidi citrici aa 1,0
Glyceroli
Aquae aa 14,5
Ethanoli 96% ad 100,0
M.f. sol.
Kwas salicylowy jest promotorem wchłaniania, optymalizuje pH roztworu, działa antyseptycznie.
Dodatek kwasów: salicylowego i cytrynowego umożliwia rozpuszczenie minoksydylu (substancja w stężeniu > 5%)
Rp. 4
Minoxidili 5,0
Pilocarpini h/ch 0,5
Coffeini 1,0
Ac. salicylici 1,0
Ethanoli 96% 47,5
Aquae ad 100,0
M.f. sol.
Kofeina zapobiega miniaturyzacji mieszków włosowych, prowadzi do rozszerzenia naczyń krwionośnych, zwiększa ukrwienie skóry i odżywienie włosów. Surowiec jest trudno rozpuszczalny w etanolu, dość trudno rozpuszcza się w wodzie (łatwo we wrzącej), dobrze rozpuszcza się w roztworze salicylanów. W praktyce recepturowej, podczas sporządzania podanego przepisu, należy połączyć przepisane rozpuszczalniki: wodę i etanol, następnie rozpuścić w nich kolejno: kwas salicylowy, minoksydyl, kofeinę i chlorowodorek pilokarpiny.
