O co naprawdę chodzi innym ludziom? Rozpoznawanie gier i manipulacji w relacjach

autyzmwszkole.com 5 godzin temu

Reklamy

Dlaczego tak trudno zrozumieć intencje innych ludzi? Czy można nauczyć się rozpoznawać manipulacje i „gry”, które rozgrywają się w codziennych kontaktach — także w szkole? Co o tym mówi psychologia?

Eric Berne, twórca analizy transakcyjnej, zadał sobie te pytania już wiele dekad temu. W swojej kultowej książce „W co grają ludzie” (Games People Play, 1964) opisał nieuświadomione gry psychologiczne, które wpływają na to, jak funkcjonujemy w relacjach. I choć książka powstała w XX wieku, jej aktualność pozostaje zdumiewająca — szczególnie w kontekście edukacji, terapii oraz wsparcia dla osób ze spektrum autyzmu.

Czym są „gry psychologiczne”?

Berne definiuje grę jako powtarzalny wzorzec interakcji międzyludzkiej, który wydaje się logiczny, ale w rzeczywistości prowadzi do emocjonalnego zysku lub strat – zwykle bez pełnej świadomości uczestników.

„Gra to seria ukrytych transakcji, prowadząca do jasno określonego, przewidywalnego rezultatu.” – Eric Berne, „W co grają ludzie”

Brzmi znajomo? Ile razy zdarzyło Ci się pomyśleć: „Dlaczego on znowu tak reaguje?” albo „Znowu wpadłam w tę samą pułapkę w rozmowie”? – to właśnie znak, iż być może uczestniczyliśmy w nieświadomej grze psychologicznej.

Dlaczego osoby ze spektrum autyzmu są szczególnie narażone?

Osoby w spektrum autyzmu często myślą w sposób konkretny, logiczny, bez ukrytych znaczeń. Z jednej strony to ogromna zaleta — z drugiej może prowadzić do trudności w odczytywaniu intencji innych.

„Osoby neuroatypowe mogą nie rozpoznać ironii, aluzji czy podtekstów, które są podstawą gier społecznych. Dlatego stają się łatwym celem manipulacji.” – fragment rozmowy z terapeutką TUS w pracy z młodzieżą ASD

Zrozumienie, czym są gry psychologiczne, to krok w stronę większego bezpieczeństwa i autonomii — nie tylko dla osób w spektrum, ale dla wszystkich, którzy zmagają się z trudnościami w relacjach.

Przykłady gier, które rozgrywają się w szkole i rodzinie

Berne opisał wiele gier, które możemy przełożyć na realia szkoły czy terapii:

„Patrz, co przez ciebie zrobiłam” – gra oparta na wywoływaniu poczucia winy. Dziecko może słyszeć: „Gdybyś się nie spóźnił, nie byłoby kłopotu”.
„Tak, ale…” – osoba pozornie szuka pomocy, ale każdą propozycję neguje. To częste w rozmowach wychowawczych czy terapeutycznych.
„Biedne ja” – gra, w której zyskujemy uwagę i wsparcie, pozostając w roli ofiary.

„Gry te mają wspólną cechę – pozorne zaangażowanie w kontakt, który w rzeczywistości służy utrwaleniu ról: ofiary, prześladowcy lub wybawcy.” – Eric Berne

Reklamy

📘 Jak uczyć uczniów z Zespołem Aspergera o emocjach i relacjach społecznych? eBook 22 zł

Jak rozpoznać, iż jesteśmy w grze?

Oto kilka sygnałów ostrzegawczych:

Masz wrażenie, iż coś się „nie zgadza” w rozmowie, ale trudno to nazwać.
Czujesz się winny lub odpowiedzialny za emocje drugiej osoby.
Schemat się powtarza — z tą samą osobą lub w różnych relacjach.

Warto wtedy zadać sobie pytania:

Czy ta rozmowa prowadzi do rozwiązania, czy tylko do napięcia?
Czy ktoś próbuje wymusić na mnie reakcję?
Czy jestem w roli, która mi nie odpowiada (np. wiecznego ratownika)?

Co możemy z tym zrobić?

1. Świadomość to pierwszy krok.

Im więcej wiemy o grach, tym łatwiej je rozpoznać.

2. Uczmy dzieci i młodzież obserwować emocje i intencje.

W terapii pedagogicznej czy TUS można wprowadzać ćwiczenia typu:

„Co tu się naprawdę wydarzyło?” – analiza scenek z podziałem na role.
Rozpoznawanie gier z życia codziennego: w klasie, w rodzinie, w mediach.
Rola świadomego „odmówienia udziału w grze” – ćwiczenie asertywności.

3. Modelujmy zdrowe relacje.

Zamiast powtarzać utarte schematy, warto uczyć jasnej, otwartej komunikacji bez podtekstów.

„Najzdrowsze relacje to te, w których nie gramy — tylko jesteśmy.” – cytat z praktyki terapeutycznej

Dlaczego to ważne?

Dla uczniów w spektrum autyzmu, z ADHD, z trudnościami emocjonalnymi — gra społeczna bywa niezrozumiałym labiryntem. Pokazując im mechanizmy tych gier, uczymy nie tylko rozpoznawania manipulacji, ale też budowania własnych granic, poczucia wartości i odwagi w relacjach.

Podsumowanie

Książka Erica Berne’a to nie tylko klasyka psychologii. To narzędzie edukacyjne, terapeutyczne i rozwojowe. Dzięki niej uczymy się odróżniać prawdziwą komunikację od gier i manipulacji. A to umiejętność, której potrzebuje każdy – niezależnie od wieku, diagnozy czy doświadczeń.

📘 Jak pomóc dziecku z autyzmem w radzeniu sobie z lękiem? Przewodnik z ćwiczeniami i scenariuszami zajęć eBook 20 zł

O co pytają nauczyciele, terapeuci i rodzice?

Czy rozpoznawania gier społecznych można nauczyć dzieci?
Tak. Poprzez konkretne ćwiczenia, scenki, analizę sytuacji z życia i rozmowy o emocjach.

Czy dzieci w spektrum grają w gry psychologiczne?
Czasem nieświadomie. Ale najczęściej to one są uczestnikami gier dorosłych, których zasad nie rozumieją. Tym bardziej trzeba je wspierać w ich rozpoznawaniu.

Czy analiza transakcyjna sprawdza się w szkole?
Zdecydowanie. Jest prosta, konkretna, a jednocześnie bardzo skuteczna w rozumieniu dynamiki relacji.

Poniżej przedstawiam przykładowy scenariusz zajęć TUS / terapii pedagogicznej inspirowany artykułem „O co naprawdę chodzi innym ludziom? Rozpoznawanie gier i manipulacji w relacjach”, oparty na koncepcji Erica Berne’a. Idealny dla uczniów w spektrum autyzmu, z ADHD lub trudnościami w relacjach.

📘 Scenariusz zajęć TUS: „Nie dam się wciągnąć w grę!” – Rozpoznawanie manipulacji i emocjonalnych gierek

Grupa wiekowa: 10–16 lat
Czas trwania: ok. 45 minut
Cel główny:
Rozpoznawanie gier psychologicznych i manipulacyjnych schematów w codziennych relacjach oraz nauka, jak im przeciwdziałać.

🎯 Cele szczegółowe:

Uczeń potrafi rozpoznać, kiedy ktoś stosuje manipulację.
Uczeń poznaje pojęcia: gra psychologiczna, manipulacja, rola społeczna.
Uczeń ćwiczy komunikację asertywną i odmawianie udziału w grze.
Uczeń potrafi opisać swoje emocje w sytuacjach niekomfortowych.

🧩 Materiały:

Tablica lub arkusze papieru
Karty ról i scenek (do odegrania)
Karty emocji i komunikatów
Naklejki z napisami: „Ofiara”, „Ratownik”, „Prześladowca”
Lekkie rekwizyty (opcjonalnie)

🧠 Przebieg zajęć:

1. Wprowadzenie – Co to znaczy „grać w relacjach”? (10 min)

👉 Prowadzący opowiada prostą historię:

„Wyobraźcie sobie, iż ktoś ciągle mówi: ‘Gdybyś był inny, to nie miałbym problemów.’ Czy to prawda? A może ktoś próbuje wciągnąć cię w grę?”

🗨 Rozmowa kierowana:

Co to znaczy grać w relacjach?
Czy można powiedzieć coś, co brzmi dobrze, ale ma ukryty cel?
Jakie role ludzie mogą odgrywać? (np. ofiary, prześladowcy, ratownicy – odniesienie do trójkąta dramatycznego Karpmana)

🟦 Na tablicy lub kartce: zapisanie słów: Gra – Manipulacja – Rola – Uczucia

Poniżej znajduje się wyjaśnienie dla uczniów w prostym, przystępnym języku, które stanowi element psychoedukacyjny:

🧩 Jakie role ludzie mogą odgrywać? – Trójkąt dramatyczny Karpmana

Czasami, kiedy ludzie się kłócą, obrażają, żalą albo próbują kogoś „ratować na siłę”, wchodzą w coś, co psychologowie nazywają trójkątem dramatycznym.

To tak, jakby w relacji każdy z nas odgrywał pewną rolę — często nieświadomie. Te role to:

🎭 1. Ofiara

To ktoś, kto czuje się słaby, bezradny, mówi:

„To nie moja wina”,
„Nikt mnie nie rozumie”,
„Zawsze mam pecha…”

🔹 Co czuje? – żal, smutek, poczucie niesprawiedliwości
🔹 Czego chce? – uwagi, ratunku, pocieszenia
🔹 Nie bierze odpowiedzialności – chce, żeby inni ją ratowali

⚡ 2. Prześladowca

To osoba, która krytykuje, krzyczy, obwinia, mówi:

„To przez ciebie!”,
„Jesteś beznadziejny!”,
„Sam jesteś sobie winien!”

🔹 Co czuje? – złość, frustrację, potrzebę kontroli
🔹 Czego chce? – pokazać, kto tu rządzi
🔹 Nie słucha drugiej osoby – tylko atakuje

🛟 3. Ratownik

To osoba, która chce wszystko naprawić, często nawet wtedy, gdy nikt o pomoc nie prosi, mówi:

„Zostaw, ja to zrobię za ciebie”,
„Ty biedaku, ja ci pomogę!”

🔹 Co czuje? – potrzebę bycia potrzebnym
🔹 Czego chce? – poczuć się ważny, pomocny
🔹 Nie daje innym uczyć się na błędach

🔁 Co się dzieje w trójkącie?

Czasem ludzie zmieniają role: ofiara nagle staje się prześladowcą, ratownik czuje się wykorzystany i staje się ofiarą… I tak w kółko.

✅ Jak się z tego wyrwać?

Naucz się rozpoznawać, kiedy ktoś cię wciąga w rolę.
Zamiast ratować, słuchaj i pytaj: „Czego teraz potrzebujesz?”
Zamiast atakować, mów o swoich uczuciach: „Zdenerwowało mnie to, co się stało.”
Zamiast użalać się, szukaj rozwiązania: „Co mogę zrobić, żeby było lepiej?”

📌 Zapamiętaj: To nie są „złe role” – każdy z nas może w nie czasem wpaść. Ważne, by zauważyć to i wybrać inną drogę – bardziej spokojną, świadomą i szczerą.

2. Ćwiczenie: „Jakie to role?” (10 min)

Uczniowie losują krótkie opisy zachowań:

🔹 „Zawsze się obrażam, kiedy ktoś mnie krytykuje.”
🔹 „Tylko ja mogę ci pomóc. Inni cię nie rozumieją.”
🔹 „To twoja wina, iż się spóźniłem!”
🔹 „Ale ja jestem taki biedny…”

Zadanie:

Przeczytaj opis i przyporządkuj rolę: Ofiara, Prześladowca, Ratownik.
Jak się może czuć osoba, która „wchodzi w tę grę”?

Opcjonalnie: uczniowie mogą dobrać do ról odpowiednie naklejki.

3. Scenki sytuacyjne: „Stop grze!” (15 min)

Podział na pary lub grupy. Każda dostaje scenkę do odegrania, np.:

🎭 Uczeń A mówi: „I tak nic mi nie pomoże, życie jest bez sensu.”
🎭 Uczeń B ma odpowiedzieć – ale z przerwaniem gry i asertywnością.

Możliwe odpowiedzi:

„Widzę, iż jest ci trudno. Ale nie chcę być tylko kimś, kto ciągle cię ratuje.”
„Chcesz pogadać szczerze, bez gier?”
„Zamiast mówić ‚nie da się’, poszukajmy razem rozwiązania.”

Każda grupa omawia, czy gra została przerwana i jak się czuli uczestnicy.

4. Podsumowanie i praca indywidualna (10 min)

📝 Uczniowie uzupełniają krótką kartę refleksji:

W jakich sytuacjach czuję, iż ktoś próbuje mną manipulować?
Jakie „gry” najczęściej pojawiają się w moim życiu?
Co mogę powiedzieć, żeby nie dać się wciągnąć?

📌 Prowadzący zapisuje na tablicy 3 zdania pomocnicze:

„Nie chcę w to wchodzić.”
„Zależy mi na szczerej rozmowie, bez gierek.”
„To nie jest moja odpowiedzialność.”

✨ Dodatkowe pomysły:

Stwórzcie wspólnie plakat „Nie daj się wciągnąć!” z hasłami i przykładami gier.
Zaproś uczniów do rysowania komiksu pokazującego grę i sposób jej przerwania.
Zastosuj analizę filmowej sceny (np. z bajki lub serialu), gdzie postacie manipulują sobą nawzajem.

📚 Inspiracja teoretyczna:

Eric Berne – „W co grają ludzie”
Trójkąt dramatyczny Karpmana
Koncepcje asertywności i granic emocjonalnych (Jakub Babij, Jesper Juul, Marshall Rosenberg)
Artykuły na autyzmwszkole.com, autyzm.life i neuroróżnorodni oraz smart-sens.org