Nowy doustny lek w programie lekowym wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. Do tofacytynibu dołączyły filgotinib i ozanimod.
W obwieszczeniu Ministra Zdrowia z 20 kwietnia 2023 r. w sprawie wykazu leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych od 1 maja 2023 nastąpiły zmiany w programach lekowych dotyczących nieswoistych zapaleń jelit.Na listę programu lekowego „Leczenie pacjentów z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego” trafiły dwa nowe doustne leki o innowacyjnych mechanizmach działania: filgotinib i ozanimod.
Pierwszy z nich, filgotinib, należy do znanej w leczeniu NZJ grupy inhibitorów kinaz janusowych (potocznie określanych jako JAKi od ang. Janus Kinase inhibitor). Od września 2019 r. dopuszczony został do leczenia WZJG pierwszy lek z tej grupy –tofacytynib. Zarówno filgotinib, jak i tofacytynib zmniejszają aktywność układu odpornościowego, a tym samym mogą osłabiać odpowiedź zapalną poprzez blokowanie działania enzymów z rodziny kinaz janusowych.
W dużym uproszczeniu,kinazy janusowe pośredniczą w przekazywaniu do jądra komórki sygnału o potrzebie produkcji określonego typu cytokin prozapalnych, np. takich jak IL-17, IL-22 czy INFα. Tym samym JAKi wewnątrz komórek należących chociażby do populacji limfocytów T pomocnicze (Th 17)odgrywają istotną rolę w procesach zapalnych występujących w NZJ.
Kinazy janusowe biorąudział w kaskadzie reakcji zapalnej także w innych chorobach o podłożu autoimmunologicznym, takich jak reumatoidalne czy łuszczycowe zapalenie stawów. Blokując działanie enzymów z rodziny JAK, filgotynib i tofacytynib pomagają w złagodzeniu objawów występujących w przebiegu tych chorób.
Ozanimodnależy do grupy leków określanych jako modulatory receptora sfingozyno-1-fosforanu (S1PR). Sfingozyno-1-fosforan (S1P) jest przedstawicielem sfingolipidów, które zaliczane są do związków lipidowych i występują we wszystkich komórkach. Związki te stanowią istotny składnik błon komórkowych, warunkujących prawidłowy kształt komórki a oprócz tego pełniąrolę cząsteczek sygnałowych. Działanie S1P jest możliwe dzięki interakcjom z wspomnianymi powyżej receptorami (S1PR). Receptory typu pierwszego, na które oddziałuje ozanimod,występują w dużej ilości na powierzchni krwinek białych (limfocytów) i biorą udział w ich dojrzewaniu (w szczególności w procesie uwalniania ich z narządów limfatycznych). Poza oddziaływaniem na populację komórek układu odpornościowego i ich migrację, S1P uczestniczy także w aktywacji cząsteczek uczestniczących w regulacji stanu zapalnego, proliferacji komórek oraz ich śmierci. Ozanimod to lek o dotychczas niespotykanym w leczeniu NZJ mechanizmie działania, który prowadzi ostatecznie do zmniejszenia liczby limfocytów swobodnie krążących w organizmie, a w konsekwencji pomaga wyciszyć reakcję zapalną. Wcześniej lek ten został zarejestrowany w leczeniu rzutowo-remisyjnej postaci stwardnienia rozsianego, czyli choroby autoimmunologicznej w której dochodzi do uszkodzeń ochronnej otoczki nerwów w mózgu i rdzeniu kręgowym.
Zarówno filgotynib jak i ozanimod są całkowicie refundowane przez NFZ, czyli bezpłatne dla chorego na wrzodziejące zapalenie jelita grubego, który spełnia kryteria otrzymania tych leków. Należy pamiętać, iż nie są to leki pierwszego wyboru i dostęp do nich można uzyskać po spełnieniu kryteriów zapisanych w programach lekowych i określonych przez NFZ.
Europejska Agencja Leków (EMA), w oparciu o wyniki badań klinicznych, zezwoliła na zastosowanie filgotynibu i ozanimodu u dorosłych chorych z aktywnym, umiarkowanym lub ciężkim przebiegiem wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, w przypadku niewystarczającej odpowiedzi lub utraty odpowiedzi albo nietolerancji, bądź przeciwwskazań do leczenia tzw. konwencjonalnego, czyli standardowego (mesalazyna, sterydy, immunosupresja z zastosowaniem azatiopryny(AZA) lub 6-merkaptopuryny (6-MP)) oraz biologicznego. Oznacza to, iż aby otrzymać któryś z omawianych leków należy spełnić powyższe kryteria, a zatem przejść całą ścieżkę leczenia. Filgotynib lub ozanimod można otrzymać tym samym, jeżeli kolejno mesalazyna/sulfasalazyna, sterydy (budezonid, encorton, metypred), standardowa immunosupresja (AZA, 6-MP) oraz leki biologiczne (wedolizumab, infliximab, ustekinumab) okażą się:
– nieskuteczne, czyli przestaną pomagać, choroba wciąż będzie w zaostrzeniu –np. wystąpią sterydooporność czy sterydozależność lub zaostrzenia choroby,pomimo przyjmowania standardowej immunosupresji
– lub przestaną być tolerowane, czyli pojawią się uciążliwe skutki uboczne lub powikłania, jak np. ostre zapalenie trzustki (OZT) po zastosowaniu AZA, lub osteoporoza posterydowa po zastosowaniu encortonu;
– albo występować będą przeciwwskazania do stosowania tych leków.
Poza nowoczesnymi, precyzyjnymi mechanizmami działania,nowe leki wyróżnia dogodne ich stosowanie na zasadzie podobnej do terapii konwencjonalnej. Zarówno filgotinib, jak i ozanimod mają postać doustnej tabletki, którą przyjmuje się raz dziennie, niezależnie od posiłków. Terapia tymi nowoczesnymi lekami odbywa w warunkach domowych i w mniejszym stopniu kojarzy się z wizytami w szpitalu celem podania kolejnej dawki leków biologicznych. Terapia indukcyjna –tj. mająca wprowadzić w remisję – filgotinibem/ozanimodem trwa 10 tygodni. Leczenie podtrzymujące jest „bezterminowe– czyli może trwać aż do momentu stwierdzenia braku odpowiedzi na leczenie. Ocena zasadności kontynuacji leczenia powinna być przeprowadzona co najmniej raz na 12 miesięcy, w oparciu o skalę Mayo (ocena stanu klinicznego, wyników badań laboratoryjnych oraz aktywności zmian w badaniu endoskopowym).
Należy pamiętać, iż choć to leki nowej generacji, z którymi należy wiązać przyszłość leczenia NZJ to zarówno filgotinib jak i ozanimod, podobnie jak każdy inny lek mają przeciwwskazania do zastosowania oraz działania niepożądane, które mogą się rozwinąć w trakcie ich przyjmowania. Więcej na ten temat w kolejnym artykule.
Dr n. med. Robert Dudkowiak
