Jej mechanizm działania koncentruje się na metabolizmie komórkowym: aktywuje enzym AMPK (kinazę białkową aktywowaną AMP), odpowiedzialną za regulację przemian glukozy, lipidów i białek. W efekcie komórki wykazują większą wrażliwość na insulinę, co prowadzi do obniżenia insulinooporności. Dodatkowo metformina hamuje glukoneogenezę wątrobową oraz syntezę kwasów tłuszczowych, a także spowalnia wchłanianie glukozy w jelitach.
Zastosowanie metforminy
Choć najczęściej kojarzona jest z działaniem ogólnoustrojowym, coraz częściej zwraca się uwagę na jej potencjał dermatologiczny. W recepturze aptecznej metformina nie ma zastępować klasycznych tabletek stosowanych w cukrzycy, ale stanowić alternatywę terapeutyczną w leczeniu schorzeń skóry. Liczne publikacje naukowe potwierdzają jej skuteczność w leczeniu melasmy, w terapii blizn przerostowych oraz w gojeniu ran.
Wykorzystywana jest również eksperymentalnie w preparatach na łysienie oraz w stomatologii — m.in. w chorobach przyzębia.
Metformina w recepturze — adekwatności technologiczne
W recepturze aptecznej stosuje się najczęściej metforminę w postaci chlorowodorku. Jest to surowiec występujący jako białe lub prawie białe kryształki, bardzo dobrze rozpuszczalne w wodzie, natomiast słabo w etanolu. Cecha ta ułatwia wprowadzanie substancji do postaci roztworów oraz półstałych form leków, takich jak maści, żele czy kremy.
Najczęściej stosowane stężenia w praktyce recepturowej:
| Zastosowanie | Postać | Stężenie |
| Melasma (przebarwienia) | krem | 15%–30% |
| Odrastanie włosów | roztwory/kremy | ok. 10% |
| Gojenie ran | hydrożele/maści | 0,5%–5% (maks. 10% w roztworach) |
| Trądzik | żel | ok. 30% |
| Choroby przyzębia | żele | 0,5–1,5% |
Zastosowania w praktyce
1. Melasma (ostuda)
Melasma to przewlekła dermatoza objawiająca się plamami barwnikowymi na twarzy. Najczęściej dotyczy kobiet, szczególnie narażonych na wpływ promieniowania UV, zaburzeń hormonalnych oraz stanów zapalnych skóry. Choroba ma charakter nawrotowy, wymaga długotrwałego leczenia i stanowi przede wszystkim problem estetyczny.
W terapii przebarwień stosuje się kremy z metforminą w stężeniu 15–30%. Najlepszym podłożem są:
- euceryna z wodą,
- maść cholesterolowa z glicerolem i wodą,
- roztwory z zastosowaniem parafiny płynnej.
Sprawdź również: Dobór podłoża do wybranych surowców recepturowych
Recepta 1 — krem 15%
Rp.
Metformini hydrochloridi 15,0
Aquae destillatae
Euceryni aa ad 100,0
M.f. ung.
DS. Stosować według zaleceń lekarza.
Wykonanie:
Metforminę należy zmikronizować w moździerzu, aby ułatwić rozpuszczenie w wodzie. Po uzyskaniu roztworu stopniowo wprowadza się go do podłoża, mieszając w unguatorze. Preparat uzyskuje gładką konsystencję i łatwo rozprowadza się na skórze.
Recepta 2 — zawiesina 30%
Rp.
Metformini hydrochloridi 30,0
Paraffini liquidi 100,0
M.f. susp.
DS. Stosować zewnętrznie. Wstrząsnąć przed użyciem.
Wykonanie:
Metforminę dokładnie mikronizujemy (proces może trwać kilkanaście minut). Do proszku dodajemy porcjami parafinę płynną, mieszając aż do uzyskania jednorodnej zawiesiny. Preparat umieszczamy w butelce z szerokim gwintem i oznaczamy sygnaturą: „Zmieszać przed użyciem”.
2. Blizny przerostowe i keloidy
Metformina stosowana miejscowo wykazuje działanie przeciwzapalne i przeciwfibrotyczne. Zmniejsza wysokość blizny, jej unaczynienie i pigmentację, a skóra staje się bardziej elastyczna. Podczas przekazywania preparatu warto zalecić pacjentowi delikatny masaż blizny podczas aplikacji — poprawia to efekt terapeutyczny.
Recepta 3 — maść 5%
Rp.
Metformini hydrochloridi 5,0
Lekobaza Lux ad 100,0
M.f. ung.
DS. Stosować miejscowo na bliznę.
Wykonanie:
Substancję rozcieramy dokładnie w moździerzu, a następnie wprowadzamy do podłoża, mieszając manualnie lub w mikserze aptecznym. Nie zaleca się wykonywania 20% maści na Lekobazie Lux — po kilku dniach obserwuje się wytrącanie kryształków.
Alternatywa: podłoże transdermalne Pentravan, jednak bezpieczne stężenie maksymalne to 5%. Przy 10–20% dochodzi do wykrystalizowania metforminy.
Zobacz też: Pentravan – adekwatności i zastosowanie
3. Gojenie ran i oparzeń
Metformina może wspierać proces gojenia ran oparzeniowych, zwiększać angiogenezę i przyspieszać regenerację naskórka. Roztwory sporządza się na bazie wody lub roztworu NaCl 0,9%. Preparaty do stosowania na rany wymagają filtracji przez sączek wyjaławiający. Maksymalne stężenie, możliwe do uzyskania praktycznie, wynosi 10%. W wyższych stężeniach zaobserwujemy wytrącanie się substancji z roztworu.
Recepta 4 — roztwór 0,2–0,6%
Rp.
Metformini hydrochloridi 0,2–0,6
Aquae ad 100,0
M.f. sol.
DS. Stosować miejscowo według zaleceń lekarza.
4. Odrastanie włosów
Ciekawym zastosowaniem jest połączenie metforminy (5%) i minoksydylu (5%) w roztworze wodno-etanolowym z glicerolem. Badania wskazują na korzystny efekt w przypadku centralnego odśrodkowego łysienia bliznowaciejącego.
Recepta 5 — roztwór na porost włosów
Rp.
Metformini hydrochloridi 5,0
Minoxidili 5,0
Aquae
Glyceroli aa 14,0
Ethanoli 96% ad 100,0
M.f. sol.
DS. Stosować na skórę głowy.
Wykonanie:
Metforminę rozpuszczamy w mieszaninie wody i etanolu, przygotowanej zgodnie z proporcją recepturową, następnie dodajemy minoksydyl i glicerol. Całość dokładnie mieszamy.
Podsumowanie
Metformina, choć od lat stosowana w leczeniu cukrzycy, zyskuje nowe życie w recepturze aptecznej. Jej działanie przeciwzapalne oraz zdolność modulacji metabolizmu komórkowego sprawiają, iż może być skuteczna w terapii melasmy, blizn, ran oraz niektórych form łysienia. Surowiec jest łatwy w opracowaniu recepturowym, dobrze rozpuszcza się w wodzie i pozwala na przygotowanie stabilnych maści, kremów i roztworów.
Coraz więcej publikacji sugeruje, iż metformina może stać się wartościowym narzędziem dermatologicznym w rękach farmaceutów i lekarzy. Aktualnie surowiec nie jest ujęty na wykazie limitów, jednak podlega refundacji w pełnej cenie. Występuje w opakowaniach 5 g, 10 g oraz 25 g.
Autor: mgr farm. Martyna Brzezińska
Bibliografia:
- Farmakopea XIII t. III – Monografie szczegółowe – Metformina chlorowodorek
- Webinar Akademia Fagronu – Metforminy chlorowodorek – wykonanie recept w praktyce [dostęp 25.11.2025]
