Lawaseptyki i antyseptyki we współczesnej medycynie

Lawaseptyki i antyseptyki odgrywają kluczową rolę w profilaktyce i leczeniu zakażeń, stanowiąc fundament nowoczesnej higieny ran. Dzięki swoim adekwatnościom znajdują szerokie zastosowanie zarówno w zapobieganiu, jak i w terapii infekcji skóry oraz błon śluzowych.

Autor: Tomasz M. Karpiński, Katedra i Zakład Mikrobiologii Lekarskiej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego, ul. Rokietnicka 10, 60-806 Poznań

Lawaseptyki to specjalistyczne płyny do przemywania ran, łączące adekwatności oczyszczające i nawilżające, a często również przeciwdrobnoustrojowe. Dzięki temu wspomagają proces gojenia oraz minimalizują ryzyko powikłań infekcyjnych. Antyseptyki natomiast, to substancje chemiczne działające na powierzchni tkanek, które niszczą lub hamują rozwój drobnoustrojów, nie uszkadzając przy tym komórek gospodarza. W dobie narastającej oporności drobnoustrojów na antybiotyki znaczenie lawaseptyków i antyseptyków stale rośnie. Ich stosowanie umożliwia ograniczenie kolonizacji patogenów, redukcję rozwoju biofilmu oraz zmniejszenie zużycia antybiotyków.

Lawaseptyki – jak działają, kiedy je stosować?

Lawaseptyki są wyrobami medycznymi przeznaczonymi do oczyszczania ran poprzez usuwanie zanieczyszczeń, takich jak ziemia, krew, wysięk, resztki tkanek, toksyny, mikroorganizmy oraz biofilm wytwarzany przez drobnoustroje. Coraz częściej w ich składzie znajdują się substancje antyseptyczne oraz środki powierzchniowo czynne (surfaktanty), które zmniejszają napięcie powierzchniowe i ułatwiają usuwanie zanieczyszczeń. Istotne jest, aby lawaseptyki nie powodowały uszkodzenia zdrowych tkanek.

Wśród lawaseptyków wyróżnia się:

• preparaty pozbawione substancji przeciwdrobnoustrojowych, np. 0,9% roztwór NaCl, płyn Ringera, jałowa woda i roztwory podchlorynów (podchloryn sodu NaClO i kwas podchlorawy HClO) o niskich stężeniach,
• preparaty zawierające środki przeciwmikrobowe (np. oktenidynę, poliheksanid), stosowane w oczyszczaniu ran zakażonych lub narażonych na ryzyko infekcji.

W ramach kompleksowej higieny rany lawaseptyki należy stosować w połączeniu z antyseptykami.

Antyseptyki – jakie są wskazania do zastosowania?

Antyseptyki obejmują leki o szerokim spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego, aktywne w szczególności wobec bakterii i grzybów, w tym drobnoustrojów antybiotykoopornych. Ich celem jest zarówno zapobieganie infekcjom, jak i wspomaganie procesów gojenia, przy jednoczesnym zachowaniu bezpieczeństwa dla zdrowych tkanek otaczających ranę. Do zalecanych antyseptyków, zgodnie z polskimi i międzynarodowymi wytycznymi leczenia ran, należą przede wszystkim nowoczesne preparaty charakteryzujące się wysoką skutecznością przeciwdrobnoustrojową przy jednocześnie niskiej cytotoksyczności. Zaliczamy do nich:

• dichlorowodorek oktenidyny (OCT) – wykazuje szerokie spektrum działania bakterio- i grzybobójczego już w czasie 1 minuty, skuteczny przeciwko biofilmowi i szczepom wielolekoopornym (MDR), dobrze tolerowany przez tkanki, może wspierać proces gojenia, stabilny w obecności wysięku i krwi, wymaga drenażu lub odpływu,
• poliheksanid (PHMB) – skuteczny przeciwko bakteriom oraz grzybom przy czasie kontaktu powyżej 15 minut, wykazuje działanie przeciwbiofilmowe, dobrze tolerowany, wpływa korzystnie na proces ziarninowania i gojenia się rany, wymaga drenażu lub odpływu,
• powidon jodu (PVP-I) – wykazuje szerokie spektrum przeciwdrobnoustrojowe już w czasie 1 minuty, działa przeciwbiofilmowo, nie może być stosowany przewlekle, może działać cytotoksycznie,
• preparaty na bazie podchlorynów – stosowane do oczyszczania ran w niskich stężeniach, wymagany długi czasu kontaktu – choćby >60 minut, w niskich stężeniach brak aktywności przeciwbiofilmowej, możliwość rozwoju adaptacji przez mikroorganizmy, w wyższych stężeniach cytotoksyczne, niestabilne w obecności wysięku i krwi.

W tabeli przedstawiono przykładowe preparaty dostępne w Polsce, stosowane do lawaseptyki (wyroby medyczne) i antyseptyki (leki). Na rycinie pokazano wytyczne wyboru odpowiedniej substancji w przypadku różnych ran.

Tabela. Przykładowe preparaty antyseptyczne do leczenia ran.

Rycina. Wytyczne wyboru odpowiedniej substancji w przypadku różnego typu ran (autor: Tomasz M. Karpiński)

Zastosowanie zgodnie ze wskazaniami

W codziennej praktyce klinicznej warto mieć na uwadze status rejestracyjny dostępnych środków oraz uwzględniać różnice między lawaseptykami a antyseptykami. W literaturze zagranicznej podział ten jest wyraźnie zaznaczany poprzez adekwatne nazewnictwo (Wundspüllösung, wound cleansing solution dla lawaseptyków oraz Antiseptikum, antiseptic dla antyseptyków). Antyseptykami w ścisłym tego słowa znaczeniu są tym samym preparaty zarejestrowane jako produkty lecznicze, a zatem preparaty jodopowidonu oraz oktenidyna z fenoksyetanolem. W przypadku ran zainfekowanych lub skolonizowanych przez szczepy wielolekooporne zastosowanie antyseptyku będącego produktem leczniczym jest uzasadnione jako działanie ukierunkowane na optymalizację sposobu postępowania. W kontekście ew. roszczeń zastosowanie leku zgodnie z zarejestrowanymi wskazaniami stanowi zawsze argument na korzyść prowadzącego leczenie i pozwoli uniknąć ew. wątpliwości, czy ograniczenie postępowania do lawaseptyki nie miało niekorzystnego wpływu na przebieg leczenia i/lub wystąpienie określonych powikłań. W tym kontekście należy zawsze mieć na uwadze, iż stosowanie leków poza zarejestrowanymi wskazaniami (off label) pociąga za sobą odpowiedzialność zawodową, cywilną i karną, a ciężar ew. odpowiedzialności spoczywa na medyku, który zastosował produkt leczniczy niezgodnie z zarejestrowanymi wskazaniami. Znane są epizody działań niepożądanych będących skutkiem stosowania antyseptyków niezgodnie z Charakterystyką Produktu Leczniczego.

Lawaseptyka oraz antyseptyka są zatem istotnymi elementami procesu terapeutycznego w leczeniu ran, a adekwatny dobór preparatów oraz stosowanie antyseptyków w kontekście ran zainfekowanych lub skolonizowanych przez mikroorganizmy MDR stanowi nie tylko element dobrej praktyki, ale generuje także określony bufor bezpieczeństwa dla medyka prowadzącego leczenie, pozwalając stwierdzić, iż zastosowane zostały wszelkie niezbędne i możliwe do wdrożenia środki koniecznego działania przeciwdrobnoustrojowego.

Piśmiennictwo:

1. Bartoszewicz M, Junka A, Kramer A, Banasiewicz T, Bigda J, Chrapusta A, et al. Zasady postępowania miejscowego i ogólnego w ranach/owrzodzeniach przewlekłych objętych procesem infekcji. Aktualizacja 2024. Evereth; 2024. 1–52 p.
2. Karpiński TM, Korbecka-Paczkowska M, Ożarowski M, Włodkowic D, Wyganowska ML, Seremak-Mrozikiewicz A, et al. Adaptation to Sodium Hypochlorite and Potassium Permanganate May Lead to Their Ineffectiveness Against Candida albicans. Pharmaceuticals (Basel). 2024 Nov 17;17(11):1544.
3. Karpiński TM, Korbecka-Paczkowska M, Stasiewicz M, Mrozikiewicz AE, Włodkowic D, Cielecka-Piontek J. Activity of Antiseptics Against Pseudomonas aeruginosa and Its Adaptation Potential. Antibiotics. 2025 Jan;14(1):30.
4. Karpiński TM, Sopata M, Mańkowski B. The antimicrobial effectiveness of antiseptics as a challenge in hard to heal wounds. Leczenie Ran. 2020;17(2):88–94.
5. Nair HKR, Mrozikiewicz-Rakowska B, Pinto DS, Stuermer EK, Matiasek J, Sander J, et al. Use of wound antiseptics in practice. International Consensus Document. Wounds International. 2023;1–27.
6. Sopata M, Mrozikiewicz-Rakowska B, Jawień A, Woroń J, Malka M, Karpiński TM, et al. Statement of the Polish Wound Management Association – antimicrobial management in colonized wounds, with signs of infection and at risk of infection in the era of antibiotic resistance [in Polish]. Leczenie Ran. 2023;20(4):124–41.

Artykuł powstał we współpracy z firmą Schülke.

Poznaj i sprawdź produkty Schülke na https://www.schuelke.com/pl-pl/zapobieganie-infekcjom.php?color%5B0%5D=56fe6065-4479-4c4a-b6ee-e90e6bc34ee3